S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
25
L. Paster öz elmi tədqiqatları ilə müasir mikrobiologi¬yanın və immunologiyanm əsasını qoymuş, C.Lister cərrahi praktikaya antiseptikanı daxil etmiş, R.Kox vərəmin törədicisini kəşf etmişdi. Rus bioloqu və patoloqu, müqayisəli patologiyanın, • •
immunologiyanm banilərindən olan I.I.Meçnikov (1845 - 1916) faqositozu kəşf etmiş, immunitetin faqositar nəzəriy¬yəsini irəli sürmüşdür. Onun çoxhiiceyrəli orqanizmlərin mənşəyinə, qocalmaya dair də nəzəriyyələri vardır. XIX əsrin II yarısında Rusiyada A.P.Dobroslavin gigiyena sahəsində eksperimental tədqiqatlar aparıb, dərs¬liklər yazmış, eksperimental və hərbi gigiyenanın banilə¬rindən olmuşdur. F.F.Erisman isə məktəb gigiyenasının əsasını qoymuşdur. Əsrin sonunda gigiyena müstəqil elm kimi forma¬laşdı, sonra sosial gigiyena ayrıca bir elm kimi inkişaf etməyə başladı. Bu elm əhalinin sağlamlığını öyrənir, xəstələnmənin, ölümün səbəblərini aşkar edir və bunlarla mübarizə üsullarını işləyib hazırlayır. Tibb elminin müxtəlif sahələrinin dərin eksperimental və hərtərəfli klinik müşahidələrə əsaslanıb geniş surətdə « • inkişaf etməsində M.Y.Mudrov, N.I.Piroqov, I.M.Seçenov, S.P.Botkin, Q.A.Zaxarin, İ.P.Pavlov, I.I.Meçnikov kimi məşhur rus alimlərinin böyük rolu olmuşdur. Mütərəqqi dünyagörüşünə malik olan bu alimlərin əsərləri tibbdə idealist fikirlərə sarsıdıcı zərbə vurmuşdur. Xüsusən nervizm prinsipinin formalaşması tibb elminin bütün sahə¬lərinin yeni istiqamətdə irəliləməsinə şərait yaratmışdır. downloaded from KitabYurdu.org 26
Nervizm nəzəriyyəsinə görə orqanizmdə gedən bütün proseslərin və bütün fizioloji funksiyaların tənzimində əsas
• rol mərkəzi sinir sisteminə məxsusdur. Bu prinsip I.M. Seçenovun («Baş beyninin refleksləri» əsəri), S.P. Botkinin •
işlətmişdir) elmi fəaliyyətinin bəhrəsidir. Dahi fizioloq İ.P.Pavlov (1849-1936) ali sinir fəaliy¬yəti haqqında ardıcıl və mükəmməl təlim yaratmışdır. O, şərti refleksləri, II siqnal sistemini, daxili ləngiməni kəşf * etmiş, eksperimentin metodlarını təkmilləşdirərək, ürək- damar, həzm və s. sistemlərin fəaliyyətini dərindən tədqiq edə bilmişdir. İ.P.Pavlov patofıziologiya sahəsində də böyük işlər görmüşdür. O, pataloji refleksləri təsvir etmiş, bir sıra xəstəlikləri, xüsusən nevrozları modelləşdirmiş, eksperimen¬tal nevrozun mərhələlərini öyrənmişdir. Elmi fəaliyyətə S.P.Botkinin klinikasında farmakologiya laboratoriyasında başlayan İ.P. Pavlov bir sıra dərmanların təsirini öyrənməklə •
farmakologiyanı da zənginləşdirmişdir. I.P. Pavlov təlimi tibbin sonrakı inkişafına yeni istiqamət vermişdir. XX əsrdə Rusiyada tibbin müxtəlif sahələrinin inkişafı M.P.Konçalovski, Q.F.Lanq, A.A.Boqomolets, N.N.Aniçkov, S.S.Yudin, A.L.Myasnikov, N.N.Bloxin və bir çox digər məşhur alimlərin adı ilə bağlıdır. downloaded from KitabYurdu.org 27
O dövrdə tibb elminin bütün sahələri yüksək dərəcədə inkişaf edərək, orqanizmin bütün orqan və sistemlərinin morfologiya, fiziologiya və patologiyası daha dərindən öyrənilmiş, endokrinologiya, vitaminologiya, funksional biokimya, mediatrlar haqqında təlim kimi bir sıra yeni elm sahələri formalaşmışdır. Əbu Reyhan Əl-Biruni «Keçmiş əsrlər tarixi» kitabında Zərdüştün Azərbaycandan olması barədə məlumat verir. Bu fakta əsasən Azərbaycanda tibbi biliklərin tarixinin «Avesta» qədər qədim olduğunu söyləmək olar. Qobustandakı qaya¬üstü rəsmlərdə, abidələrdə, Xocalı, Gədəbəy mədəniyyə¬tinin eramızdan əvvəlki və eramızdakı qədim dövrləri əhatə edən zəngin nümunələrində daxili orqanlar, bədənin ayrı- ayrı hissələri haqqında müəyyən məlumatların olması da bunu sübut edir. Azərbaycan həkimlərinin Qədim Yunanıstan və Roma mütəfəkkirləri ilə əlaqə saxlayıb, təcrübə mübadiləsi etməsi, Hippokrat və Alkmeon kimi tibb korifeylərinin Qafqaza, o cümlədən, Azərbaycan ərazisinə səfərləri barədə məlumatlar vardır. Hətta güman edilir ki, «Loğman» adı Azərbaycanda çox məşhurlaşmış Alkmeonun adının şərq ölkələri xalqlarının dilində dəyişikliyə uğramış formasıdır. Midiyada «leut» adlanan «ictimai həkim»lər olmuşdur. Leutlar, indiki sanitariya həkimləri kimi, yaşayış məntəqələ¬rinin təmizliyinə, bazarda satılan ərzaq məhsullarının keyfiyyətinə, su mənbələrinin təmizliyinə, qəbiristanlıqların vəziyyətinə, heyvan cəsədlərinin basdırılmasına nəzarət edirdilər. Atropatena dövründə və orta əsrlərdə sanitariya müfəttişi funksiyasını yerinə yetirən «səhhətedilmə» vəzi¬fəsi təsis edilmişdi. Bu vəzifəyə tibbi bilikləri olan şəxslər təyin edilir və onlara dövlət məmuru kimi hüquq və imtiyazlar verilirdi. downloaded from KitabYurdu.org
28
Azərbaycan ərazisində gedən fasiləsiz müharibələrdə təbibi-cəng (hərbi həkim), dəsturi-cəng (hərbi təşkilatçı həkim) və s. kimi yeni həkim vəzifələri yaranırdı. Cərrah- lığın inkişafı ilə əlaqədar olaraq cərrahlar orijinal üsullarla şina qoyur, diş çıxarır, bəzi plastik əməliyyatlar edirdilər. Qədim Azərbaycan həkimlərinin diaqnostikası əsasən duyğu orqanları vasitəsilə xəstələri müayinə etməkdən ibarət idi. Hələ qədimdən Azərbaycanda xalq təbabəti və bununla əlaqəli surətdə əczaçılıq yüksək dərəcədə inkişaf etmişdi. Xalq təbabətinə dair qədim məxəzlərdə bitkilərin (yarpız, çobanyastığı, tut, qarğıdalı saçağı, nar qabığı və s.), heyvan mənşəli (qaraciyər, öd, ilan dərisi və s.) və kimyəvi (kükürd, civə, duz və s.) maddələrin müalicəvi təsiri göstərilir, qanalma, masaj, isti, soyuq kompres, vannalar, süni qusdurma, arı sancması və s. müalicə vasitəsi kimi tövsiyə edilir. Eramızın X əsrində Azərbaycan alimi İsa-ur-Raqi «Tibb» əsərini yazmışdır. Bu kitabda öz dövrünü qabaqlayan bir sıra qiymətli fikirlər vardır. Məsələn, Isa- ur-Raqi orqanizmi tam canlı varlıq hesab edir və göstərirdi ki, onun bir hissəsinin fəaliyyətinin pozulması bütün orqanizmin funksiyalarının pozulmasına səbəb olur. Onun «Cisim var, görünür və hiss olunur. Ruha gəldikdə, o görünmür, hiss edilmir, deməli, yoxdur» - kimi fikri o dövr üçün çox əhəmiyyətli idi. Tarixi məxəzlərdən məlumdur ki, İbn Sina «Tibb elmi¬nin qanunu» əsərini Həmədanda yazmışdır. Azərbaycanda dünyaya gəlmiş bu əsər, şübhəsiz, azərbaycanlı alimlərin diqqətini cəlb etmiş, ölkəmizdə tibbin inkişafına müsbət təsir göstərmişdir. Dövrünün məşhur həkimi və filosofu olan Azərbaycan alimi Ömər Osmanoğlu ilə İbn Sina arasındakı elmi mübahisə və müzakirələr barədə bizə gəlib çıxan məlumatlar bunu bir daha sübut edir. Məşhur şairimiz Xaqani Şirvaninin əmişi olan Kafiəddin Ömər İbn downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|