S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
18
Antik elmin ərəblər arasında və ərəblər vasitəsilə Avropada yayılmasında bu irsi dərindən bilən dahi ensiklopedist alim Əbu Əli Hüseyn ibn Abdullah ibn \X Sinanın (980 - 1037) müstəsna rolu olmuşdur. İbn Sina ''V • Buxara yaxınlığındakı Əfşan kəndində anadan olmuş, Yj Həmədanda vəfat etmişdir. Doğma tacik dilində yazan İbn Sinanın qələmindən çıxan 450-dək əsərdən 200-ü tibbə aiddir. Əslində tibb elminin ensiklopediyası olan çoxcildli «Tibb elminin qanunu)) əsərində anatomiya, insanın bütün orqanlarının daxili və cərrahi xəstəlikləri, onların səbəb və müalicəsi, sadə və mürəkkəb dərmanlar, zəhərlər, əks- zəhəıiər, gigiyena və s. haqqında məlumat verilir. Sanitariya maarifinə dair ilk əsəri də ibn Sina yazmışdır. ibn Sina xəstəliklərin yaranmasında xarici mühit amillərinin, gözəgörünməz canlı varlıqların rolunu qeyd etməklə materialist mövqedən çıxış edirdi. O, göstərirdi ki, xəstəliklər su, hava, torpaq vasitəsilə gözə görünməyən toxumlarla keçir, ibn Sina xəstəliklərin etioloji prinsip üzrə təsnifatını yaratmış, taun, cüzam, meningit, şəkərli diabet • və s. xəstəliklərin əlamətlərini təsvir etmişdir. Diaqnostika məqsədilə nəbzdən istifadə etməyi bacarmışdır. Ərəb-ispan mədəniyyətinin çiçəkləndiyi Əndəlisdə (İspaniyanın cənub hissəsi) IX əsrin sonundan başlayaraq ərəbdilli alimlər geniş fəaliyyət göstərərək, tibb elmini təmsil edən bir sıra alimlər dünya şöhrəti qazandılar. Əbül Qasım İbn Abbas Əz-Zəhrəvi (936-1013), Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Bəcca (1070-1139), Əbu Mərvan İbn Zöhr (1070-1162), Əbu Bəkr Məhəmməd İbn Tüfeyl (1110- 1185), Əbül-Valid Məhəmməd İbn Əhməd İbn Rüşd (və ya ibn Röşd (1126-1198) və başqaları belələrindəndir. Əndəlis. alimləri Aristotel fəlsəfəsinin materialist ünsürlərini inkişaf etdirərək, təkamül mövqeyində durur, downloaded from KitabYurdu.org 19
canlı təbiətin cansız materiyadan yarandığını, cansızlar aləmi ilə canlılar arasında keçid formasının olduğunu, materiyanın və hərəkətin əbədiliyini etiraf edirdilər. Əlbəttə, buna görə təqib edilir, çox əziyyətlərə məruz •
qalırdılar. Məsələn, ibn Bəccanı dinsizlikdə günahlandırıb, həbsxanaya salmış, orada zəhərləyib öldürmüşlər. Orta əsrlərdə Əz-Zəhrəvinin yazdığı 30 kitabdan ibarət «Ə1 Təsrif» toplusu ilə müqayisə ediləcək digər güclü əsər olmamışdır. Avropada dəfələrlə nəşr edilən bu əsərin Bakıdakı əlyazmasını mərhum akademik Z.Bünyadov rus dilinə tərcümə etmişdir. Əz-Zəhrəvi xüsusən cərrahiığın müxtəlif sahələri haqqında ətraflı məlumat vermişdir. Məsələn, təkcə yandırmaqla müalicə ilə əlaqədar 151 aləti təsvir etmişdir. •
ibn Rüşdün Aristotelin əsərlərinə yazdığı şərhlər antik fəlsəfənin Avropa filosoflarına tamtdırılmasmda böyük rol oynamışdır. Onun məşhur ensiklopedik əsəri «Tibbin ümumi prinsipləri kitabı» («Kitab-əl- külliyyət») idi. İbn Rüşd hələ o dövrdə yazırdı ki, materiya daimidir, ölmür, yalnız bir şəkildən başqa şəklə keçir. Alim axirət dünyasını inkar edənlərdən biri idi. Ərəb alimi İbn ən-Nafis (1210 ideyası»nı irəli sürmüşdür. O, Qaleniıı fikrini təkzib edərək, qanın ürəyin sağ mədəciyindən sol mədəciyinə guya mədə- downloaded from KitabYurdu.org 20
ciklərarası çəpərdə olan dəlikdən yox, əslində ağciyərlər vasitəsilə keçdiyini deməyə cəsarət etmişdir. Beləliklə, ibn ən-Nafis əslində U.Harveydən təxminən dörd əsr əvvəl qan dövranını təsvir edə bilmişdir. # ismayıl Cürcani (1340 - 1413) hələ o vaxt doğuşdan əvvəl uşağın oğlan və ya qız olmasını müəyyənləşdirən metod təklif etmişdir. O, infeksiyada immunitetin rolunu göstərmişdir. Cürcaninin bütün orqan və sistemlərin xəstə¬lənməsindən bəhs edən «Xarəzmşahlar zəxirəsi» əsərində mamalığa və ginekoloji xəstəliklərə dair xüsusi bölmə ayırmışdır. Orta əsrlər epidemiyaların, xüsusən taun xəstəliyinin («qara ölüm») yayılması ilə xarakterizə olunur. Odur ki, Avropanın böyük liman şəhərlərində (Venesiya, Genuya və s.) ticarət gəmilərində yoluxucu xəstəliklərə tutulanlar üçün sığınacaqlar, lazaretlər, epidemiyalarla mübarizə aparan müəssisələr təşkil edilirdi. Epidemiya əleyhinə tədbirlərə karantinlər (40 günlüklər), şəhərlərin təmiz içməli su ilə təchiz edilməsi və s. işlər aid idi. İlk xəstəxanalar (Parisdə, Londonda və s.) adətən monastırlarda yaradılırdı. Amma əhaliyə tibbi yardım göstərən rahiblər arasında peşəkar həkimlər də vardı. Monastır təbabətində otlardan daha çox istifadə edilirdi. Tibbin inkişafını kilsə ayinləri, dualar, bunların möcüzə¬lərlə əlaqələndirilməsi ləngidirdi. Cərrahlıqla həkimlərdən daha çox smıqçılar və dəlləklər məşğul olurdular. Orta əsrlərdə əczaçılıq əlkimya ilə bağlı olub, orta əsr Avropa tibbi üçün mürəkkəb dərman reseptləri səciyyəvi downloaded from KitabYurdu.org
21
idi. Tədricən Qərbi Avropa universitetləri tibbin mərkə¬zinə çevrilirdi. XI əsrdə Neapol yaxınlığındakı Salerno tibb məktəbində universitet yaradıldı. XÜ-XIII əsrlərdə Bolonya¬da, Monpelye, Paris, Oksfordda, XIV əsrdə Praqada, Vyanada universitetlər təşkil edildi. Bunlarda, əsasən, Hippokratın, Qalenin, ibn Sinanın əsərləri tədris edilirdi. Amma həmin universitetlərin nizamnaməsinə və tədris pla¬nına katolik kilsələr nəzarət edirdi. XIII əsrdə Romadan və İspaniyadan katolik kilsənin təqibindən qaçan alimlər kilsənin nəzarətindən kənar Paduya universitetini yarat¬mışdılar ki, bu XVI əsrdə tibb elminin mərkəzi oldu. VI əsrdən etibarən kütləvi qırğınlar zamanı meyit yarmağa başlamışdılar. Sonralar bir sıra universitetlərdə buna icazə verilirdi. 1231-ci ildə imperator II Fridrix 5 ildən bir insan meyiti yarmağa icazə vermiş, 1300-cü ildə Roma papası ' insan meyiti yarıb, skelet hazırlamağı qadağan etmiş, 1376- cı ildə isə Monpelye Universiteti edam edilənlərin meyitini yarmağa icazə ala bilmişdi. 1316-cı ildə Mondino de Luççinin tərtib etdiyi anatomiya dərsliyindən Qərbi Avropa universitetlərində 2 əsrdən artıq müddət ərzində istifadə edilmişdir. Renessans dövründə (XIV-XVI əsrlər) Avropada elm və texnika sahəsindəki canlanma biologiya və tibb elmləri¬nin də inkişafını sürətləndirdi. Təbiətşünaslar əvvəlki kor- koranə inamdan qaçaraq, hər şeyi təcrübə yolu ilə öyrənməyə meyl edirdilər. Təcrübəni yüksək qiymətlən¬dirən ingilis materialist filosofu Frensis Bekon (1561-1626) elmi metodda islahat aparıb, idrakı aldanışlardan («bütlər- dən» və ya «kabuslardan») təmizləməyə, eksperimentə müraciət etməyə çağırırdı. Texniki elmlərin inkişafı ilə ' əlaqədar olaraq, XVI əsrdə tibbdə yatrokimya (yun. yatros - həkim), yatroriyaziyyat, yatromexanika və ya downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|