S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
reqlamenti ilk dəfə Qalen vermişdir. Hazırda tibb prakti¬kasında geniş işlədilən dərman bitkilərinin spirtli və s. ekstraktlarmdan ibarət şirə və cövhərlər «Qalen ratları» adlanır. Orta əsrlərdə tibb elminin və dərmanşünaslığın inkişafında Şərq alimlərinin böyük rolu olmuşdur. Tarixdə həkimlik fəaliyyətinə hələ islam dini yaranar¬kən başlayan Haris ibn Qaladah haqqında məlumat vardır. ■Məhəmməd peyğəmbər ondan həkimlik təcrübəsini öyrənir- miş. ilk aptek 754-cü ildə Bağdadda təşkil edilmiş, orada dərman hazırlayan əczaçı və kimyaçılar dərman maddələ¬rinin təsirini öyrənmək, müxtəlif xəstəliklərə qarşı yeni dərmanlar axtarmaq və tətbiq etməklə məşğul olmuşlar. Qədim Bizans həkimləri Yunanıstanda və Romada tibb elminin nailiyyətləri ilə yaxşı tanış idilər. IV əsrdə Bizans imperatorunun həkimi Oribazi yunan tibbinə dair ədəbiyyat əsasında «Külliyyat» adlı 70 cildlik tibb ensiklo¬pediyası tərtib etmişdir. IX əsrdə Bizansın universitet tipli ali məktəblərində tibb elmi də tədris edilirdi. Bizansda + xəstəxanaları kilsələr idarə edirdi, ilk kilsə xəstəxanaların¬dan biri IV əsrdə Roma imperiyasının Şərq vilayəti olan • •
Kesariyada yaradılmışdı. Ölkələr arasında iqtisadi əlaqələ¬rin genişlənməsi, tacirlərin tez-tez müxtəlif ölkələrə uzun¬müddətli səyahətləri, yolda xəstələnmələrlə bağlı karvan¬saralarda xəstələr üçün xüsusi yer düzəldilməsinə imkan vermişdi. V - VI əsrlərdə Yunanıstanda Edes, Afina və s. akademiyaları bağlandığı üçün bir çox məşhur alimlər Orta downloaded from KitabYurdu.org 15
Şərqə gəlib, burada Cundişapur, Bağdad və s. yeni • • akademiyaların təşkilində iştirak etmişlər. Özlərindən əvvəlki elmi biliklərlə yaxşı tanış olan Qədim Şərq alimləri bunları daha da inkişaf etdirmiş, hətta Platonun və Aristotelin təliminə qarşı çıxaraq, bəzi daha mütərəqqi fikirlər irəli sürmüşlər. V əsrdə Sasani hökmdarı Ənuşirəvanın köməyilə Cundişapur Akademiyası təşkil edilmişdi. Bu elm ocağı im yunan elminin və mədəniyyətinin, xüsusən tibb elminin Şərqdə yayılmasında böyük rol oynamışdır.
Təxminən IX əsrdən başlayaraq, tədricən «Şərq və ya *
müsəlman Renessansı» (intibah - oyanma və ya dirçəliş dövrü) dövrünə qədəm qoyuldu. Artıq tibbin inkişafı Şərq ölkələri alimlərinin adı ilə bağlanırdı. Bu alimlər öz dövrünü çox qabaqlayan fikirlər söyləmişdilər. Ərəb xilafəti dövründə (VII - XIII əsrlər) 10 alı məktəb, 40-dək kitabxana olmuşdur. Xarəzmşah Məmunə Akademiyasında məşhur ensiklopedist alimlər (Əl-Biruni, Abdullah İbn Sina, Əbu Səhl Məsihi və s.) fəaliyyət göstərirdilər. Qərbdə kimya haqqında təsəvvür olmadığı bir zamanda Bağdad Akademiyasında canlı orqanizmdə gedən dəyişikliklər öyrənilirdi. Əlkimya ilk dəfə burada inkişaf etməyə başlamış, toksikologiyanın əsası burada qoyulmuşdur. Kimyanı mükəmməl bilən məşhur klinisist Zəkəriyyə Raziniıı rəhbərliyi ilə alkaloidlərin, qlükozidlərin alınması, şəkər məhsullarından spirt hazırlanması üsulları öyrənilmiş, mürəkkəb downloaded from KitabYurdu.org 16
dərmanlar hazırlanmışdır. Cabir ibn Həyyanın elmə daxil etdiyi kimyəvi maddələrin dozasının müəyyən edilməsi, çəki daşlarının ölçü vahidləri anlayış¬larından bu gün də istifadə edilir. Maraqlıdır ki, hətta Yerin cazibə qüvvəsi Nyütondan xeyli əvvəl Bağdad Akademiyasında aşkar edilmişdir. IX - XII əsrlərdə yaşamış Ər-Razi, Əl-Biruni, İbn Sina, Əz-Zəhrəvi, İbn Rüşd, İsmayıl Cürcani kimi görkəmli alimlərin əsərləri latın dilinə tərcümə edilib, əsrlər boyu Avropa tibb məktəblərində əsas dərs vəsaiti olmuş¬dur. Renessans dövründə mütərəqqi Avropa ölkələrinin •
qanunu» əsərinə istinad edirdi. Bu alimlər¬dən çoxunun öz adları da latınlaşdırılmış və onlar Qərbi Avropada məhz həmin adlarla tanınıb məşhurlaşmışdılar: Razes (Ər-Razi), Albukazis və ya Abulkasis (Əz- Zəhrəvi), Aliborono (Əl-Biruni), Avisenna (İbn Sina), Avempas və • •
ya Avenpatse (ibn Bəcca), Avenzor (ibn Zöhr), Abubetser (İbn Tüfeyl), Averrooes (ibn Rüşd) və s. O dövrün Şərq alimləri orqanizmin bütün sistemləri¬nin anatomiya, fiziologiya və patologiyasını öyrənmiş, tibb elminin bütün sahələri ilə məşğul olmuş, o cümlədən, müalicəvi bədən tərbiyəsi, tibbi kosmetika məsələlərinə toxunmuş, demək olar ki, gerentologiyanm və pediatriyanın əsasını qoymuşlar. Şərq alimlərinin əsərlərində gigiyenaya . böyük əhəmiyyət verilmişdir. Gigiyenanın müxtəlif sahələrinə dair əsərlər yazılmışdır (məsələn, «Səfər gigiyenası» əsəri). Şərqdə geniş yayılmış «Zərərvericini zərər verməzdən qabaq məhv et» prinsipi profilaktika problemlərinin diqqət t downloaded from KitabYurdu.org 17
mərkəzində olduğunu göstərir. Şərqin ensiklopediyaçı alimlərinin əsərlərində bir qayda olaraq fəlsəfi məsələlərlə yanaşı, tibb elminin ən müxtəlif sahələrinə dair problemlər də öz əksini tapmışdır. Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Zəkəriyya Ər-Razi (865 - 925) tarixə «Şərqin Qaleni» kimi daxil olmuşdur. Onun Xorasan əmiri Əl-Mənsura həsr etdiyi oncildli «Tibb» kitabının IX cildi «Almansor» əsərindən Renessans dövründə Avropa universitetlərində geniş istifadə edilmiş və hətta Vezalinin tibbi baxışlarının formalaşmasında kitabın böyük rolu olmuşdur. Uşaq xəstəliklərini və irsi xəstəlikləri öyrənən Ər-Razi pediatriyanın banisi sayıla bilər. O, çiçəyə qarşı vaksin alıb, ilk dəfə uşaqlarda çiçəyə qarşı peyvənd tətbiq etmişdir. «Qızılca və çiçək» kitabı ilə Ər-Razi tibbdə diferensial diaqnostikanın əsasını qoymuş¬dur. Sağlamlıq baxımından müvafiq yer seçərək, Bağdadda ilk xəstəxana açmışdır. Əbu Nəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd Fərabi (870 - 950) orta əsr müsəlman Şərqində Aristoteldən sonra «İkinci müəllim» («Ə1-Müəllim əs-sani») fəxri adını almışdır. Fərabi tibb tarixində ilk dəfə anatomik təsnifatı vermişdir. O, belə hesab edirdi ki, idrak prosesi bədənin müvafiq orqanlarından asılıdır. Fərabiyə görə, şeylərin zahiri cəhətləri hisslər vasitəsilə qavranılır, mahiyyəti isə ancaq ağıl vasitəsilə dərk edilə bilər. Əbu Reyhan Məhəmməd ibn Əhməd Əl-Biruni Əl- Xarəzmi (973 - 1050) Kopernikdən 500 il əvvəl Yerin Günəş ətrafinda hərəkət etdiyini söyləmişdir. O, sübut edirdi ki, bütün canlılar, o cümlədən, insan və onun psixikası təbiətin inkişafının nəticəsidir. Əl-Biruni təbiətin hiss orqanları və məntiq vasitəsilə dərk edilməsinin mümkün olduğunu hesab edirdi. O, elmi həqiqəti dini ehkamlardan ayırmağı tələb edirdi. Əl-Biruni «Təbabətdə əczaçılıq» («Farmakoqnoziya») əsərində mindən artıq bitki, heyvan və mineral mənşəli dərmanın müxtəlif dillərdə adları ilə birlikdə elmi izahım vermişdir. downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|