S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
46
. Orqanizm mühitlə çox mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəyə girir. O bu mühitdən özünə lazım olan maddələri alır və eyni zamanda maddələr mübadiləsi məhsullarını həmin mühitə verir. Deməli, hər bir orqanizmin həyatı onu əhatə edən mühitdən çox asılıdır. Orqanizm özü də ətraf mühitə təsir edir və onu dəyişdirir. Mühit amillərinin bəziləri insan üçün çox vacib və əhəmiyyətli, digərləri isə zərərli və məhvedicidir. Ona görə mühit şəraiti və həyat şəraiti anlayışlarını fərqləndirirlər. Belə ki, mühit şəraiti daha geniş anlayış olub, orqanizm üçün lazımlı olub- olmamasından asılı olmayaraq, onu əhatə edən mühit amillərinin məcmusudur. Həyat şəraitinə isə yalnız mühitin o amilləri daxildir ki, bunlarsız orqanizm öz həyatını davam etdirə bilməz. Mühitin orqanizmə təsir edən ayrı-ayrı elementlərini ekoloji amillər adlandırırlar. Bu amillər iki qrupa ayrılır: abiotik və biotik. Abiotik amillərə, başqa sözlə, cansız təbiət amillərinə işıq, temperatur, rütubət, su, hava, torpaq, iqlim və s. daxil¬dir. Biotik amillərə orqanizmi əhatə edən mühitdəki bütün canlı varlıqlar (heyvan, bitki və mikroorqanizmlər) aiddir. Digər canlılar kimi insanlar da təbiət və cəmiyyətlə, yəni xarici mühitlə sıx bağlıdır. Böyük rus fizioloqu İ.M.Seçenov göstərirdi ki, «Orqanizm xarici mühit * olmadan yaşaya bilməz». insan orqanizmi həyat şəraitinə digər canlılardan müqayisəedilməz dərəcədə çox uyğunlaşa bilir və özünü bunlardan qorumaq qabiliyyətinə malikdir. Digər canlılardan fərqli olaraq ali varlıq olan insan downloaded from KitabYurdu.org 47
iki proqramın - bioloji və sosial proqramların nəzarəti altında böyüyüb inkişaf edir. Bioloji proqram insan orqanizminin quruluşunu, fizioloji xüsusiyyətlərini müəyyən edir. O, uzun təkamül prosesində əmələ gəlmişdir. Bioloji proqramın maddi daşıyıcısı insana valideynlərindən keçən xromosomlardır. Sosial proqram insanı əhatə edən xarici mühitin və insanların təsiri ilə insan şəxsiyyətinin formalaşmasıdır. » insanın sosial mahiyyətini əxlaq, vicdan, borc, vətənpər¬vərlik, təhsil, mədəniyyət və s. keyfiyyətlər təşkil edir. Orqan və orqanlar sistemi Başqa canlılardan fərqli olaraq, insan orqanizmi mürəkkəb quruluşa malikdir. Onu təşkil edən orqan və ’ toxumalar bu və ya digər funksiyaları icra edir. Mənşəyinə, quruluşuna və yerinə yetirdiyi funksiyalara görə bir- birinə
oxşar hüceyrələr və hüceyrəarası maddələr birləşib toxumanı əmələ gətirir. Orqan (üzv) - bədənin müəyyən forması, quru¬luşu, yeri olan, bir və ya bir neçə funksiyam yerinə yetirən hissəsidir. Orqanların bir qismi bədən boşluğunda yerləşir ki, bunlara daxili orqanlar deyilir. Hər bir orqan bir neçə toxumadan əmələ gəlmişdir, lakin bunlardan biri həmişə çoxluq təşkil edir və orqanın əsas funksiyasını müəyyən edir. Hər bir orqanda qan damarları və sinirlər vardır. Quruluşuna, vəzifəsinə və inkişafına görə bir-birinə oxşar orqanların məcmusuna orqanlar sistemi deyilir. Ümumi funksiyanı birgə yerinə downloaded from KitabYurdu.org 48
yetirən müxtəlif quruluşa və inkişafa malik ayrı-ayrı orqanların və ya orqanlar sisteminin məcmusu aparat adlanır. insan orqanizmi aşağıdakı sistem və aparatlardan ibarətdir: istinad- hərəkət aparatı, qan sistemi, ürək-damar sistemi, tənəffüs sistemi, həzm sistemi, sidik-cinsiyyət sistemi, daxili sekresiya vəziləri (endokrin sistemi), duyğu orqanları sistemi, sinir sistemi. istinad-hərəkət aparatı skeletdən və əzələlərdən ibarət olub, orqanizmin dayağını və hərəkətini təmin edir. Qan sisteminə qan və qanyaradıcı orqanlar aiddir. Ürək-damar sistemi ürəkdən və qan damarlarından təşkil olunmuşdur. Orqanizmin bütün toxuma və hücey¬rələrini oksigen və qanla təmin edir. Tənəffüs sistemi burun boşluğundan, qırtlaq, traxeya, bronxlar, ağciyərlərdən təşkil olunub. Qanı oksigenlə təchiz edir. Həzm sistemi ağız boşluğundan, udlaq, qida borusu, mədə, bağırsaqlar, qaraciyər, mədəaltı vəzidən ibarətdir. Qidanın qəbul edilməsini, mənimsənilməsini və zərərli maddələrin xaric edilməsini təmin edir. İfrazat sistemi böyrəklər, sidik axarları, sidik kisəsi, sidik kanalından ibarət olub, orqanizmdə maddələr müba¬diləsi nəticəsində əmələ gələn zərərli maddələri xaric edir. Kişilərin daxili cinsiyyət orqanlarına xayalar, prostat vəzi və s., xarici cinsiyyət orqanlarına kişi cinsiyyət üzvü, qadınlarda daxili cinsiyyət orqanlarına yumurtalıqlar, uşaqlıq və s.. xarici cinsiyyət orqanlarına cinsiyyət dodaqları, klitor və s. aiddir. Cinsiyyət orqanlan nəsiltörətmə funksiyası daşıyır. downloaded from KitabYurdu.org 49
Daxili sekresiya vəzilərinə hipofız, epifiz, timus, qalxanabənzər vəzi, böyrəkiistü, cinsiyyət vəziləri və s. aiddir. Orqanizmin böyüməsinə və inkişafına, orqanların işinə təsir edir. Duyğu orqanlarına göz, qulaq, qoxu, dad orqanları, dəri aiddir. Dəri və selikli qişalar orqanizmi xarici təsirlərdən qoruyur. Sinir sistemi baş beynindən, onurğa beynindən və sinir¬lərdən təşkil olunmuşdur. Orqanizmin fəaliyyətini tənzimləyir. Bu sistemlər birləşib, bütöv orqanizmi əmələ gətir¬mişdir. Orqan və orqanlar sistemi arasındakı sıx qarşılıqlı rabitəni isə sinir sistemi yaratmışdır. Onların ahəngdar işləməsini sinir-humoral sistem tənzim edir. Orqanizm xarici mühitlə də əlaqəni sinir sistemi vasitəsilə həyata keçirir və onun köməyilə mühit şəraitinə uyğunlaşır. Hüceyrə və toxumalar Hüceyrənin quruluşu. Hüceyrə haqqında elm sito- logiya adlanır. Bu elm hüceyrələrin quruluşunu, kimyəvi tərkibini, funksiyalarını, çoxalma və inkişafını, ətraf mühit şəraitinə uyğunlaşmasım öyrənir. XVII əsrin ortalarında ilk dəfə ingilis alimi Robert Huk «hüceyrə» terminini işlətmişdir. Sonra 1680-ci ildə Anton Levenhuk mikroskopdan istifadə edərək, bir- hüceyrəli orqanizmləri kəşf etdi. XIX əsrin ortalarında alman fizioloqu Teodor Şvann (1839) hüceyrə nəzəriyyəsinin əsasını qoymuşdur. Hüceyrə bütün canlı orqanizmlərin struktur və funk¬sional vahididir. Bütün birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələri quruluşuna, kimyəvi tərkibinə, həyat fəaliyyə¬tinin əsas təzahürünə və maddələr mübadiləsinə görə oxşardır (homoloqdur). downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|