S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
50
Hüceyrələr bölünmə yolu ilə çoxalır, yeni hüceyrə tam yetişmiş hüceyrənin bölünməsindən əmələ gəlir. Mürəkkəb çoxhüceyrəli orqanizmlərdə hüceyrələr yerinə yetirdikləri funksiyalar üzrə ixtisaslaşmış və müvafiq toxumalar əmələ gətirmişdir. Orqanlar toxumalardan ibarət olub, bunların fəaliy¬yətini sinir və humoral sistemlər tənzim edir. Hər bir canlı hüceyrə sitoplazmadan və nüvədən ibarət, özünü tənzim edən və özünə oxşar strukturlar yarada bilən mürəkkəb quruluşlu mikroskopik canlı sistemdir. Çoxhüceyrəli orqanizmlərdə hüceyrələr öz fəaliyyətini bu və ya digər toxuma, yaxud orqan daxilində həyata keçirir. Hüceyrənin əsas xüsusiyyətlərindən biri xarici mühitlə fasiləsiz olaraq maddələr mübadiləsini həyata keçirmək və özünü bərpa etməkdir. Orqanizmdə hüceyrələr hüceyrəarası maye və ya bərk maddə mühiti ilə əhatə olunmuşdur. İnsan bədəninin hüceyrələri öz formasına, ölçülərinə və quruluşlarına görə olduqca müxtəlifdir. Burada 200-ə yaxın müxtəlif növ hüceyrələrə rast gəlinir. Onlar kubabənzər, silindrik, yastı, iyəbənzər, çıxıntılı, oval, dai¬rəvi və digər formalarda olur. Hüceyrələrin forması daşı¬dıqları funksiyadan, protoplazmanm xassələrindən, əhatə olunduğu mikromühitdən, onların bir-birinə olan mexaniki təsirindən və s. asılıdır. Hüceyrələrin əksəriyyəti mikroskopik ölçüdədir. Hüceyrələr müxtəlif formaya, ölçüyə və funksiyaya malik olmalarına baxmayaraq, onların ümumi quruluş planı prinsip etibarilə eynidir, yəni hər bir hüceyrə bir-biri ilə sıx əlaqədə olan iki əsas hissədən - nüvədən və sitoplazmadan təşkil olunmuşdur. Sitoplazma ətraf mühitdən hüceyrə qişası (membram) vasitəsilə ayrılır. Nüvə xromatin strukturlardan, nüvəcikdən və nüvə qişasından ibarətdir. downloaded from KitabYurdu.org
51
Sitoplazma hüceyrənin ən zəruri komponentidir. Ona hüceyrə membram, orqanellər, əlavələr və hialoplazma aiddir. Hüceyrə qişası və ya membram hüceyrəni xaricdən örtə¬rək, onu ətraf mühitdən ayırır. Membran yarımkeçirici zar olub, xarici mühitlə hüceyrə arasındakı mübadilə proseslərini tənzim edir və hüceyrənin daxili mühitini sabit saxlayır. Maddələr xarici mühitdən hüceyrəyə və hüceyrədən xarici mühitə osmos və diffuziya qanunları əsasında keçir. Bu proses habelə faqositoz, pinositoz yolu ilə də icra olunur.
Orqanellər. Hüceyrə orqanelləri və ya orqanoidləri xüsusi quruluşa malik, müəyyən funksiya icra edən sitop- • lazmatik strukturlardır. Bunlar hüceyrənin həyat fəaliyyə¬tində bilavasitə iştirak edir. Orqanellər ümumi və xüsusi • t əhəmiyyətli olmaqla iki qrupa ayrılır. Ümumi əhəmiyyətli orqanellər bütün hüceyrə növlərinə məxsusdur. Bunlara sitoplazmatik tor, ribosomlar, mitoxondrilər, lövhəcikli kompleks, sentrosom və lizosomlar aiddir. Xüsusi əhəmiy¬yətli orqanellər yalnız müəyyən növ hüceyrələr üçün səciyyəvidir. Bunlara tonofibrillər, miofibrillər, neyrofibril- lər, mikroqovuqcuqlar, qamçılar və s. aiddir. Sitoplazmatik tor bir-birindən xeyli fərqlənən iki tipə bölünür: hamar, dənəsiz və dənəli, qranulyar sitoplazmatik tor. Sitoplazmatik torun əsas vəzifəsi zülal maddələrinin, yağların və polisaxaridlərin sintezindən ibarətdir. Belə ki, zülallar dənəli sitoplazmatik torda, polisaxarid və yağlar dənəsiz sitoplazmatik torda sintez olunur. downloaded from KitabYurdu.org 52
Ribosomlar ribonukleotidlərdən təşkil olunub, hücey¬rədə tək-tək və ya qrup halında (polisom) yerləşir. Onlar zülalların sintez mərkəzidir. Ribosomlardaıı olan spesifik RNT vasitəsilə sitoplazmadakı amin turşularından poli- peptid zəncirləri əmələ gəlir. Mitoxondrilər hüceyrənin energetik sistemi hesab olu¬nur. Yeni mitoxondrilər hüceyrədə mövcud olan mitoxon- drilərin bölünməsi hesabına yaranır. Mitoxondrinin əsas funksiyası adenozin-trifosfat turşusunu (ATF) sintez et-məklə hüceyrə üçün lazım olan enerjini ayırmasıdır. Lövhəli kompleks və ya Holci kompleksi hüceyrənin sintetik fəaliyyəti məhsullarının-zülal, karbohidrat və yağ¬ların daşınmasında iştirak edir. Holci aparatının fəaliyyəti sayəsində plazmatik membran təzələnir və böyüyür. Sentrosom, yaxud hüceyrə mərkəzi, bir qayda olaraq, nüvənin yanında yerləşir, hüceyrənin mitoz bölünməsində bilavasitə iştirak edir. Lizosomlarm daxilində üzvi maddələri parçalayan hidrolitik fermentlər vardır. Hüceyrənin qidalanmasında və ifrazatında iştirak edir. Bu da faqositoz və avtoliz prosesləri ilə gedir. Xüsusi orqanellər. Kirpiklər və qamçılar həm sərbəst hüceyrələrdə, həm də toxumaların tərkibindəki hüceyrələrdə olur. Adətən hüceyrənin tək, hərəkətli və uzun çıxıntısım qamçı, nisbətən qısa və çoxlu çıxıntılarını kirpiklər adlan-dırırlar. Bunlar hüceyrədə hərəkət funksiyasım yerinə yetirir. Tonofıbrillər keratin zülalından təşkil olunmaqla hüceyrədə mexaniki və ya istinad vəzifəsini həyata keçirə¬rək, epitel hüceyrəsinə möhkəmlik verir. Mikroqovuqcuqlar mühafizə funksiyasını daşıyır, su və mineral maddələrin sorulma prosesində iştirak edir. Çoxhüceyrəli heyvan və ya downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|