S ь azərbaycan miLLİ elmlər akademiYASI YER elmləRİ BÖLMƏSİ
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- FAZİL QIŞLAĞI
- FÜRUZABAD
- GƏMİQAYA
- Yenə orada, s. 165. 5 Yenə orada, s. 148. 6 Yenə orada, s. 58. 7 Шанязов K.K.
- GİLANÇAY
- GİRDƏNİ
- GOVURQALA
- Paqiryev D.D. Göstərilən əsəri, s. 62. 2 Кузьмина ГГ.
- Radlov У. V. Göstərilən lüğnti, 11, 2, s. 1455.
- Dağlıq Şirvanın bəzi toponimlərinin m ənşəyinə dair. " Toponimik tədqiqat ların tarixi". Bakı, 1992, s. 149, Bu barədə bax
62 sonra ayılaraq behiştə düşmüş altı yeniyetmə cavan oğlandan və onla rın yanında olan Qitmir adlı itdən ibarət olmuşdur. Digər rəvayətə görə, Dəqyanus padşah olduğu vaxt əhalini bütpərəstliyə məcbur edirdi. Təkallahlığa inanan yeniyetmə cavan oğlanlar şahın zülm və təqiblərindən yaxa qurtarmaq üçün şəhərdən qaçıb mağarada özləri üçün sığınacaq tapmışlar. Çələbi, Beyzavinin təfsiri haşiyəsində yazır ki, Rəqim ayəsi lövhəyə yazılıb, həmin mağaranın qapısında təfsir olunmuşdur. O, dağm və ya kəndin adı ilə daşa həkk olunmuş yazıda şərh edilmişdir. Quranın 18-ci «Əl-kəhf» surəsində bu barədə maraqlı məlumat verilmişdir. Həmin surədə deyilir: «Ey peyğəmbərimiz! Sən fikirləşirsən ki, Əshab-i Kohf və Rəqim hekayəsi bizim bu qədər qüdrətli hikmətlə rimiz müqabilində təəccüblü hadisədir? O vaxt ki, Kəhf cavanlan düşmənin qorxusundan dağ mağarasında gizləndilər və Allahdan xahiş etdilər ki, İlahi, sən bizim haqqımızda rəhmə əta eylə, bizə bir kamil yol göstər. Biz haman mağarada onlan bir neçə il bihuş etdikdən sonra yuxu dan oyatdıq ki, görək onlar, neçə vaxt mağarada olduqları və yuxuya get diklərini bilə biləcəklərmi?... Onlar cəvan-mərdlər idi ki, öz Allahlarına iman gətirdilər. Biz (lütfümüz ilə) onlara düzgün yol göstərdik, onların (təmiz) ürəklərində (Allaha iman və məhəbbət) əlaqələrini möhkəmlən dirdik. Onlar (bütpərəstlər və kafirlər) arasında qiyam edib dedilər: «Bi zim Allahımız yeri, göyləri yaradandır və biz o tək Allahdan başqa heç kəsi Allahlığa qəbul etmirik. Əgər biz bütpərəstlər kimi fikirləşsək, çox ağır xətaya yol vermiş olanq...». Maraqlıdır ki, miladdan əvvəl 18-ci əsrdən miladın 2-ci əsrinə qədər olan müxtəlif xarakterli hekayələrin məcmusundan ibarət olan Tövratda Əshab-i Kəhf barədə məlumat verilmişdir. 1664-cü ildə Təbrizdə olmuş fransız səyyahı və taciri Şarden yazır: «Azərbaycanın maliyyə naziri Mirzə Tahir mənə dedi: «Ta pılmış sikkələr arasında Midiyanın qədim şahları tərəfindən zərb edilmiş çoxlu qızıl və gümüş sikkə vardır». Mirzə Tahir həmin sikkə lər üzərində yunan hərflərilə yazılar və təsvirlər olduğunu söylədi. Onun dediyinə görə «Dəqyanus» sözü həmin sikkələr üzərində zərb edilmişdir. O, Dəqyanus sözü haqqında məlumat verməyi məndən xahiş etdi. Mən cavabında dedim İri, heç vaxt belə bir ada rast gəl məmişəm. Lakin, hər halda bu, Daranın adı ola bilər». Qeyd etmək lazımdır ki, I Dara miladdan əvvəl 522-486-cı illər də hökmranlıq etmişdir. Bəs Dəqyanus kim idi? Azərbaycanın bəzi tarixçiləri iddia edirlər ki, miladi 284-305-ci illər arasında Roma hökm- 63 dan olmuş Diokletian Qay Avreli ola bilər. Çünki o, xristianları sıxış dırmağa başlamışdı. Lakin apardığımız axtarışlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Dəqyanus təqribən miladi 200-251-ci illər arasında yaşa mış və miladi 249-cu ildən Roma imperatoru olmuş Desi Qay Mcssi Kvin Trayandır. Desi həqiqətən imperiya ərazisinin hər yerində ilk dəfə xristianları təqib etməyə başlamışdır. Nəhayət, 251-ci ildə qatlar la, yəni qədim German tayfaları ilə vuruşmada həlak olmuşdur. Yeniy etmə cavanmərdlər həmin imperatorun zülmündən və təqibindən yaxa qurtarmaq üçün qaçıb Naxçıvandakı mağarada sığınacaq tapmışdılar. Quranın «Əshab-i Kəhf» surəsində Makedoniyalı İskəndərin (miladdan qabaq 336-323-cü illərdə hökmranlıq etmişdir) Dərbənddə dəmir qapı saldırması hadisəsi Əshab-i Kəhf hadisəsindən sonra şərh edilmişdir. Bundan başqa, həmin hadisə Tövratda da qeyd edilmişdir. Deməli, ca- vanmordlər mağaraya islamiyyət dövründə deyil, Məhəmməd pey ğəmbər anadan olandan təqribən 320 il qabaq sığınmışdılar. Quranda qeyd edildiyi kimi, onların 300 il mağarada yuxuya getmələrini nəzərə alsaq, mərd cavanlar Məhəmməd peyğəmbər anadan olandan 11 il qa baq Allah tərəfindən behiştə aparılmışlar. Əshab-i Kəhf mağarasında üzərində gözəl nəstəliq xəttilə, ərəb dilində yazı həkk edilmiş daş qoyulmuşdur. Həmin daşm ortasında Qu randan «Əshab-i Kəhf» surəsinin bir neçə ayəsi eynilə köçürülmüş, daşın ətrafında isə Naxçıvan hakimi, Kəngərli tayfasından olan Xuda- qulu xanın xələfi Şükrulla xan hicri 1190-cı il səfər ayında (mart, 1776- cı ildə) atası, Naxçıvan hakimi Xudaqulu xanın şərəfinə sözlər yaz dırmışdır. Deməli, hələ 220 il bundan öncə Naxçıvan hakimi olmuş Şükrulla xan Əshab-i Kəhfın Naxçıvan şəhəri yaxınlığındakı mağarada olduğunu dəqiq bilirmiş. Daş üzərindəki ərəb dilində yazı ilk dəfə bi zim Seyidağa Onullahi tərəfindən oxunmuşdur. Qəribədir ki, Türkiyə alimləri Əshab-i Kəhfin Anadolu ərazi sində yerləşdiyini iddia edir və aldığımız məlumata görə bu barədə kitabça da buraxmışlar. Təəssüf ki, biz həmin kitabçanı əldə edə bil mədik. Lakin Quranda günəş çıxarkən mağaranın sağ tərəfindən, ba- tarkon sol tərəfindən şüa salması, indi də haqqında bəhs etdiyimiz mağarada həmin vəziyyətin mövcud olması, 220 il bundan öncə hə min mağarada üzərində «Əshab-i Kəhf» surəsindən bir neçə ayənin ərəb dilində yazılıb həmin mağaraya qoyulması, mağaranın quruluşu,
6 4 görünüşü - bütün deyilənlər bizə qəti fikir söyləməyə imkan verir ki, Əshab-i Kəhf Naxçıvan şəhəri yaxınlığındakı mağaradır.'
(əkin yeri) adı.1 2 "Fazil qışlağı" adlı yer də əkin yeri mənasındadır.
"Fərhad arxı” məzrəsidir, "Qalacıq kəndinin yaxınlığında yerləşir" (yenə orada).
mal-şərqində qaya adı. Digər adı Qapıçıq (hünd. 3906 m). Qapıçıq dağının adı nə vaxtsa xalq arasında dolaşan Nuhun gəmisi haqqındakı əfsanə ilə əlaqədar Gəmiqaya adlanmışdır. GƏMİQAYA - Şahbuz r-nunda Kömür kəndinin şərqində dağ adı (hünd. 2970 m). GƏNZƏ - Ordubad r-nda kənd adı.5 Ərəb dilində kənisə - "atəşpə rəstlərin məbədi" sözündəndir. İsmayıllı r-nunda Kənzə dağı, Kənzə kənd adları ilə mənaca eynidir.
ludur. Mənbəyini Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb yamacından alır. Kənzə dərəsi adlı dərənin adı ilə adlanmışdır. Ərəb dilində Kənisə - "atəşpərəstlərin məbədi" sözündəndir. Bax: Kənzə k. GƏRAY - İrəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində (indi Naxçıvan MR- in Şərur r-nunda) kənd adı.*’ "Quşçu kəndinin yaxınlığında yerləşir" (yenə orada).
"Kərim çatağı" kimi yazılmışdır.7 8 Türk dillərində çatak - "iki dağın birləşdiyi yer"R sözündəndir. 1 Seyidağa Onullalu. Cavanlar 30 il Əshab-i Kohf mağarasında yuxuya getmişdilər. «Naxçı van» qəzeti, 15 avqust 1996-cı il. 2 .
İrəvan əyalətinin icmal dəftəri, s. 166. 3 Yenə orada, s. 38. 4
5 Yenə orada, s. 148. 6 Yenə orada, s. 58. 7 Шанязов K.K. К этнической истории узбекскою народа. Ташкент, 1974, с. 125. 8 İrəvan əyalətinin icmal dəftəri, s. 142. GƏRMƏÇATAQ ÇAYI - Babək r-nunda Cəhri çayının sol qolunun (uz. 20 km) adıdır. Kərimçatax kəndinin adı ilə adlanmışdır. GİLANÇAY - Ordubad r-nunda Qoşadizə kəndinin qərbindən axan çay (uz. 53 km) adı. Bax: Xaraba Gilan. GİLANÇAY - Ordubad r-nunda kənd adı. Kənd Gilançaym adı ilə adlanmışdır. GİNDİVAZ - İrəvan quberniyasının Şərur-Dərələyəz qəzasında kənd adı.' Fars dilində kund - ’’təpə" və qədim türk-monqol dillərin də bays, vayz, vaz - "sıldırım"2 sözlərindən ibarətdir.
dağ (hünd. 1132 m) adı. GORAN QALASI - Şərur r-nunda Mahmudkənd kəndinin şimal- şərqində dağ adı. Türk dillərində kuran, xuren "maldar elin düşərgə yeri, alaçıqlar qurulan yer", dayanacaq3 sözündəndir. Roşidəddin ya zır ki, bir kuran 1000 alaçıqdan ibarət olurdu.4 Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda "Goran" adlı çoxlu yer adı vardır. Məsələn, dağlıq Şirvanda Goran yurdu, Goran yolu, Goran qışlağı və s.5 Müəllif bu adları Kolanı tayfasının Goran qolunun adı ilə bağlamışdır. Deməli, "Goran qalası" toponimi həm də Qarabağın böyük tayfalarından biri olmuş6 Kolanı tayfasının adı ilə əlaqədar ola bilər.
Axuraçayla Havuşçayın birləşdiyi yerdə qədim qala adı. GÖYDAĞ - Culfa r-nunda Boyehmod kəndinin cənubunda dağ adı. GÖYNÜK - Culfa r-nunda kənd adı. Mənbədə Naxçıvan əyalətinin Sair Məvazi nahiyəsində kənd kimi qeyd olunur.7 Azərbaycan dilində göy (yaşıl, otlaq yer mənasındadır) və türk dillərində nük - "çay ya tağı" sözlərindəndir. 6 5
4
Сборник летописей, т. I кн. I, М-Л., 1952. 5 BandMiyev N.S. Dağlıq Şirvanın bəzi toponimlərinin m ənşəyinə dair. " Toponimik tədqiqat ların tarixi". Bakı, 1992, s. 149, Bu barədə bax: Гейбуляаев Г.А. Топонимы Азербайджана, Баку, 1986 İrəvan əyalətinin icmal dəftəri, s. 140. Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|