S ь azərbaycan miLLİ elmlər akademiYASI YER elmləRİ BÖLMƏSİ
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
112 Türkiyədə Qars əyalətindəki Vənənd mahalından XIII əsrdən sonra' bir qrup ailənin gəlib məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. "Və- nend" adı gətirilmə toponimdir. Şərqi Türkiyədəki Vənənd isə (ilk dəfə V əsrdən adı çəkilir)* 2 er.əv. II əsrdə Şimali Qafqazdan türkdilli bolqar (yaxud bulqar) tayfasının Vəhəndur Bulqar Vəndin başçılığı ilə gəlib məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır.3 Məntəqə başçının adı ilə Vənənd adlanmışdır.4 VƏNƏNDÇAY - Ordubad r-nunda çay adı. Çay Vənənd kəndinin adı ilə adlanmışdır. Bax: Vənənd k. Araz çayının sol qollarından biri nin adıdır. Vənəndçay mənbəyini Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb yamacından (hünd. 3400 m) alır. Uzunluğu 29 kilometrdir,5 aşağı axarında Dəstəçay adlanır. VƏRGƏARX -Naxçıvan əyalətinin Dərə Nürküt nahiyəsində kənd adı.6 VƏRMƏZİYAR - Şərur r-nunda kənd adı. Qədim farsca var "gecə lər heyvan salmaq üçün hazırlanmış yer", "qala", "möhkəmləndiril miş yer" sözündən və Məzyar şəxs adından ibarətdir. Kəndin adı "Məzyar qalası" mənasındadır. Vərməziyar adlı kəndin biri İrəvan quberniyasının Şərur-Dərələyəz qəzasında, biri də Naxçıvan qəza sındadır.7 8 Digər Vərməziyar İrəvan xanlığının Zəngibasar mahalında (indi Masis r-nunda) vardı." YAĞLIDƏRƏ - Ordubad r-nunda Urmis kəndinin şərqində dağ adı. Dağ oradakı "Yağlıdərə" dərəsinin adı ilə adlanmışdır. Ad həmin dərədə mal-qara otarıldıqda südünün yağlılıq dərəcəsinin artması ilə əlaqədar yaranmışdır. İsmayıllı r-nunda Köhnə Dahar kəndində Yağlıbulaq hidronimindəki "yağ" sözü ilə mənaca eynidir. XIII əsr müəllifi Stepan Orbelian yalnız Qars vilayətində Vonəndi qeyd edir, Ordubad maha lından danışdıqda Vənənd toponimini göstərmir; bax. Stepan Orheiian. Из исюрии рола Сисакан. Пер. Г. Тер - Григоряна. Az.urb. SSR BA Tarix İnstitutunun bimi arxivi, inv. № 1274, s.55. 2 История Армении Моисея Хоренского. М., 1893, с 81. 3 Очерки истории СССР, 111-1Х вв. М., 1958, с .587. 4 Капанян Г. Историческое значение топонимики Древней Армении, с. 374 5 Azərbaycan SSR-itı izahlı coğrafi adlar lüğəti, s.55. 6 Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri, s.32. 7 Puqiryev D.D. Göstərilən əsəri, s.49. 8
/. Göstərilən əsəri. 113
YAQUTXAN - İrəvan əyalətinin Sədərək nahiyəsində kənd adı.1 Mənbədə kəndin Dünbili tayfasının məskunlaşması nəticəsində ya randığı qeyd olunmuşdur.2 YAYCI - Culfa r-nunda kənd adı.3 Qədim türk mənşəli Yaycı tayfa sının adını4 əks etdirir. YAYCI DƏRƏSİ - Şərur r-nunda Aşağı Yaycı kəndinin cənubunda Arpa çayına tökülən çayın adı. Yaycı kəndinin yaxınlığındakı dərə mənasındadır. YALQIZAĞAC - Naxçıvan əyalətinin Şərur nahiyəsində kənd adı5 YAM XANA - Babək r-nunda kənd adı. Mənbədə Naxçıvan əyalətinin Qışlağat nahiyəsində kəndin adı kimi qeyd olunur.6 Türk-monqol dillə rində yam - "poçt məntəqəsi", "çaparxana"7 və farsca xana - "ev", "bina" sözlərindən ibarətdir." Orta əsrlərdə hakimin fərmanını tələb olunan yerə çatdırmaq üçün yollarda yamxanalar təşkil edilirdi və bir qayda olaraq bir yamxanadan o birisinə atlı çaparaq gedərək fərmanı çatdırırdı. YAMACYURD - Şahbuz r-nunun şimal-şərqində təbii mərz adı. YARIMCA - Babək r-nunda kənd adı. Mənbədə "Yarımca məzrəsi" kimidir.9 Kəndin (obanın) yarısı mənasındadır. Keçmişdə müəyyən bir kənddən ayrılmış bir nəsil (məhəllə adamları) həmin kəndə məx sus icma torpağına köçüb yeni yaşayış məntəqəsi yaradır və dövlətə vergini çıxdığı ana kəndlə birgə verirdisə, bu yarımca adlanırdı. YARIMCA - Naxçıvan əyalətinin Naxçıvan nahiyəsində kənd adı.10 "Bədəxşan kəndinin yaxınlığında yerləşir" (yenə orada). YARPAXLI - Ordubad r-nunda Şurut kəndinin şimalında dağ adı. YEZDABAD - Naxçıvan əyalətinin Qışlağat nahiyəsində kənd adı." Yezid şəxs adından vo abad - "kənd", "yaşayış məntəqəsi" sözündən ibarətdir.
4
Göstərilim əsəri. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri, s. 326. ° Yenə orada, s. 145. 7 PaöJioe HİS. Опы г словарь тюркских наречий, II, 2, 1488. 8 •
İrəvan əyalətinin icmal dəftəri, s. 138. 9
'° İrəvan əyalətinin icmal dəftəri, s. 138. 1 Yeno orada, s. 145. 114 YƏMŞƏNLİ - Naxçıvan əyalətinin Əlincə nahiyəsində məzrə adı.1 Yemişan ağacının bitdiyi yerdə əkin sahəsi. YENİCƏ - Naxçıvan əyalətinin Qışlağat nahiyəsində kənd adı.2 Tə zəcə yaranmış kənd mənasındadır. Orta əsrlərdə kəndin bir hissəsi başqa yerdə məskunlaşdıqda Yenicə, yaxud Yengicə adlanırdı.
adı.5 Təzə yaranmış ərəb (mənşəcə ərəblərdən) kəndi mənasındadır. YENİCƏYİ ÇOMAXTUR - Naxçıvan əyalətinin Şərur nahiyəsində kənd adı.6 Çomaxtur (bax) kəndindən ayrılmış bir qrup ailənin həmin kəndə məxsus icma torpağında məskunlaşması nəticəsində ya ranmışdır. Çomaxtur kəndindən yaranmış təzə kənd mənasındadır. YENİKƏND - Kəngərli r-nunda kənd adı. YENİKƏND - Şahbuz r-nunda kənd adı. YENGİCƏ - Şərur r-nunda kənd adı. YOLLU - Naxçıvan əyalətinin Naxçıvan nahiyəsində kənd adı.7 YUMRUDAŞ - Naxçıvan əyalətinin Əlincə nahiyəsində məzrə adı.8 Dəyirmi formalı sahə mənasındadır. YURDÇU - Kəngərli r-nunda kənd adı. Ehtimal ki, Şahsevənlərin Poladlı tayfasının Yurdçu tirəsinin adını əks etdirir. YUXARI ARALIQ - Şərur r-nunda kənd adı. İrəvan əyalətinin Kar- bi nahiyəsinə daxil idi.9 XIX əsrin sonlarına aid ədəbiyyatda Aralıq Balakənd adı ilə də qeyd olunmuşdur."
yeni məntəqə (Aşağı Buzqov) yarandıqdan sonra adına "Yuxarı" sözü əlavə olunmuşdur.
4
5 İrəvan əyalətinin icmal dəftəri, s. 168. 6 Y en ə orada. 7 Y enə orada, s. 164. 8 Y enə orada, s. 182. 9
Göstərilən əsəri. " Y enə orada. 115
YUXARI DAŞARX - Şərur r-nunda kənd adı.1 Qədim Daşarx kən dindən yeni məntəqə (Aşağı Daşarx) əmələ gəldikdən sonra adına "Yuxarı" sözü əlavə olunmuşdur.
axan çay. YUXARI ƏYLİS - Ordubad r-nunda kənd adı. Mənbədə ilk dəfə çəkilmişdir.2 Əsli - Əylis. Ondan digər məntəqə (Aşağı Əylis) yaran dıqdan sonra Yuxarı Əylis adlandırılmışdır. XVI əsrə aid mənbədə Kilis qalası,3 farsca mənbədə Akulis4 kimidir. XIX əsrə aid mənbədə də Naxçıvan qozasında Akulis kimi qeyd olunmuşdur.5 Əsl qədim adı Ağ Kilis olmuşdur. Həqiqətdə də orada müqəddəs Foma monastırı vardır. Azərbaycanca ağ və ərəbcə kilis (əsli yunancadan) "kilsə", "monastır" sözlərindən ibarətdir. Gürcüstanda Qarakilis kənd adı vardır.
çıvan MR-in Şərur r-nunda) kənd adı.6 "Digər adı "Mexta Qala" (ye nə orada, s. 72). Əsli - Yuxarı Alışar. Həmin Alışar kəndi dağıldıq dan sonra əhalisi indiki Alışar kəndini yaratmışdır. Bax: Alışar. YUXARI YAYCI - Şərur r-nunda kənd adı. Kollektivləşmə illərində (1930-cu illərdə) Yaycı kəndindən yeni məntəqə ətnələ gəldikdən və Aşağı Yaycı adlandırıldıqdan sonra kəndin adına "Yuxarı" sözü əlavə olunmuşdur. Hər iki kənddə "Qaradaş" və "Ağ zəmilər" adlı yer var dır. Qədim türk mənşəli Yaycı tayfasının7 adını əks etdirir. XIX əsr də Cənubi Qafqazda mövcud olmuş 8 Yaycı kənd adı8 ilə mənşəcə eynidir. Bax: Yaycı.
dindən yeni məntəqə (Aşağı Əndəmic) yarandıqdan sonra adma Yu xarı sözü əlavə olunmuşdur. Əndəmic adının mənası barədə bax: Aşağı Əndomic. YUXARI PARÇI - Naxçıvan əyalətində kənd adı.9 Paqirwv />/>. Göstərilən osori. 2 İrovaıı oyalotiııi» icmal dəftəri, s. 147. Rövzətüs-.Səfəviyyə, II hissə. Azorb. L'A 1 arix İnstitutunu» filmi arxivi, j»v. >fs 3275, s. 4 5 1 4
Рахраминов Дж. Описание apxeoı рафических документов. Баку. 1969. Paqirwv D.D Göstoriloıı osori, s. 10. 7
Роаославиая гуркмем Абул-Гачи хана Хивинского M-JI . 1948. с. 24-25. g " Paqirwv D.D. Göstorilən əsəri, s. 323. 9
1 1 6 YUXARI SÜRƏMƏRƏC - Naxçıvan əyalətinin Sair-Məvazi nahi yəsində kənd adı.1 YUXARI UZUNOBA - Babək r-nunda kənd adı. YUXARI XANƏGAH - Naxçıvan əyalətinin Azaciran nahiyəsində kənd adı.* 2 Ehtimal ki, Xanəgah adının təhrifidir. Bax: Xanağa. YUXARI COMATUR - Naxçıvan əyalətinin Şərur nahiyəsində kənd adı.3 YUXARI ŞƏHRİYAR - Naxçıvan əyalətinin Şərur nahiyəsində kənd adı.4 Əsli - Şəhriyar. Ondan digər kənd (Aşağı Şəhriyar) yaran dıqdan sonra Yuxarı Şəhriyar adlanmışdır. Şəhriyar şəxs (mülkədar) adındandır. ZEYVƏ - Şərur r-nunda kənd adı. Ərəb dilində zaviyə - "künc", "bucaq" (cəmiyyətdən kənar mənasında), "hücrə", "ibadətgah" sö zündəndir. Fars dilindəki xanəgah sözünün sinonimidir.5 ZEYNƏDDİN - Babək r-nunda kənd adı.6 Zeynəddin şəxs adındandır. ZƏVALIQ - Naxçıvan əyalətinin Əlincə nahiyəsində kənd adı.7 Zeyvəlik adından təhrif. Həm də kəndin Zəvələ adlandığı qeyd olu nur.8 Bax: Zeyvə. ZƏYDƏRƏ - Ordubad r-nunda Gilançayın sol qolunun adı. "Zəy (bo- yaqçılıqda işlədilən mineral maddə) çıxarılan dərə" mənasındadır. ZƏRDƏDƏRƏ - Şərur r-nunda Danzik kəndinin şimalında dərə adı. Fars dilində zerd - "sarı" və azərbaycanca "dərə" sözlərindəndir. ZƏRNƏTÜN - Babək r-nunda kənd adı. Naxçıvan əyalətinin Dərə- Şahbuz nahiyəsində kənd kimi qeyd olunur.9 Farsca zəmə - "əkin yeri" və türkcə tun - "təpə" sözlərindən ibarətdir. ZƏRNƏTÜNÇAY - Şahbuz r-nunda Naxçıvançayın sol qolunun adı. ZƏRNİL - Şahbuz r-nunda kənd adı. «Qızıl çay» mənasını verir. Kənd sürüşmədən dağılmışdır. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri, s. 27. 2 . İrəvan əyalətinin icmal dəftəri, s. 72. 3 Naxçıvan sancağının m üfəssəl dəftəri, s. 327. 4 Yenə orada, s. 182. 5 Budaqov L.Z. Göstərilən lüğəti, I, s. 603. 6 İrəvan əyalətinin icmal dəftəri, s. 138. 7 Yenə orada. O Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri, s. 27. 9 İrəvan əyalətinin icmal dəftəri, s. 167. I 17
ZİYARƏTTƏPƏ - Şərur r-nunda Mahmudkəndin cənubunda dağ adı. Keçmişdə əhali tərəfindən müqəddəs yer kimi ziyarət edilmiş təpə mənasındadır. Təpədə pir vardı. ZIMMİ KEÇİDİ - Naxçıvan əyalətinin Dərə-Şahbuz nahiyəsində kənd adı.1 Orta əsrlərdə müsəlmanlar içərisində yaşayan və himayə edilən xristian ailələri ərəbcə Zimmi adlanırdı. ZOQ - Naxçıvan əyalətinin Dərə-Şambul nahiyəsində məzrə adı. Qədimdə Naxçıvan əyalətində yaşamış naməlum mənşəli kiçik bir tayfa Zoq adlanırdı. ZOĞALASU - Culfa r-nunda çay adı. Suyun qırmızı rəngdə olması ilə əlaqədar verilmişdir. ZÜLFUQARBULAQ - Şərur r-nunda Tənənəm kəndinin cənub- qərbində bulaq adı. ZÜLFÜQARQIŞLAQ - Naxçıvan əyalətində qışlaq adı.2 "Əhalisi Bayat əşirətindəndir" (yenə orada). Zülfüqar şəxs (mülkədar) adın dandır.
1 İrovan əyalotiniıı icmal dəftəri, s. 167. 2 Yenə orada, s. 144. 118 KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR G iriş......................................................................................................... 3 I. Naxçıvan bölgəsinin siyasi və etnik tarixinə dair.........................6 1. Etnik mənşəli toponimlərin tarixinə dair..................................... 8 2. Etnik tərkibli coğrafi adların mənşəyinə bir baxış....................14
Oykonimlor...................................................................................... 23 Oronimlər......................................................................................... 24 Hidronimlor...................................................................................... 26 Zoonimlər......................................................................................... 28 Fitonimlər......................................................................................... 29 Təbii sərvətləri əks ctdiron toponimlər......................................... 31 Ayrıq (kövşən) coğrafi adları..........................................................32 İzahlı toponimik lüğət.........................................................................34 Budaq Budaqov Qiyasəddin Qeybullayev NAXÇIVAN DİYARININ YER YADDAŞI BAKI
2004 Azərbaycan M HA Cicologiya İnstitutunun Hlıııi nəşr şöbəsində yığılmış, səhifəiənm iş və çap olunmuşdur.
Çapa imzalanmışdır: 10.12.2004. Fonnatı 84X108I,,:. Əla növlü ofset kağızı. Şrifti ədəbi qamitur.Çap vərəqi 7,75. Tirajı 500 nüsxə. Sifariş № 41. Qiyməti müqavilə əsasında. "Nafta-Press" nəşriyyatı. A zl 143. Bab, H.Cavid prospekti 29', Akademiya şəhərciyi, Geologiya İnstitutunun binası. Tel: 439-39-72. Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|