Saçmalıklar Çağı
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
Neyse, en azından bir teselli var: Psikologların bulguları dinsel ve felsefi düşünürlerin görüşlerini, özellikle en başta Yunanların çıkarıp ardından hep tekrar edilmesine rağmen hâlâ genel kabul görmeyen, "Sadece başarı ve refah mutluluğa yetmez" bakışını desteklemektedir. Aristoteles'in vurguladığı üzere, elbette temel için bir ölçüde varsıllık gereklidir ama fazlasının tatmini artırmaya fazla etkisi olmayacaktır. Birçok uzman gelire karşı mutluluk seviyesi gösteren grafikler hazırlamıştır. Eğri önce diklemesine yükselmekte, ardından inişe geçmektedir ve bir noktadan sonra hiçbir değişim göstermemektedir. Hatta buna eşdeğer, ülkelerin ekonomik gelişmenin başlangıç aşamalarında mutluluk seviyelerinin yükselip sonra inişe geçtiğini gösteren grafikler de vardır. Yani refah artışı bireyler kadar uluslar için de etkisizdir. Aynı olgu tarihte de gözlemlenebilir: Son birkaç nesilde Batı'da görülen refah artışı mutlulukta aynı oranda yükseliş getirmemiştir. [77]
Ayrıca, Spinoza ve Buda'nın öne sürdükleri gibi, derhal tatmin arzusuna direnmenin uzun vadede yaşamsal tatmin getirdiğine dair kanılar da mevcut. Walter Mischel 1970 yılında dört yaşındaki bir grup çocuğu sırayla bir odaya alıp bir tabak içinde bulunan bir şekerlemenin karşısına oturtmuş ve şimdi çıkması gerektiğini ama döndüğünde eğer şeker yenmemişse ödül olarak iki şeker vereceğini söylemişti. Deneye alınan çocukların yaklaşık üçte biri şekeri derhal yerken, üçte birlik bir diğer kısım çeşitli süreler sonunda dayanamayıp şekeri yemiş ve kalan üçte birlik grupsa iki kat ödülü beklemeyi başarmıştı. Mischel aynı çocukları on beş yıl sonra incelediğinde kendisini kontrol etmeyi başaranların hem kişisel yönden hem de eğitim konularında her açıdan başarıya ulaştıklarını, tatmini geciktirmeyi beceremeyenlerinse alkol ve uyuşturucu sorunları yaşayan başarısız gençlere ve daha ilginci, güç istencinin tatminsizlikten doğan açgözlülükten kaynaklandığının kanıtını ortaya koyarak
zorbalara dönüştüklerini saptadı. Daha ayrıntılı araştırmalarda kendilerini kontrol edenlerin kilit yeteneklerinin, bir şeyden vazgeçme anlamında irade gücünden çok, önlerine konan tabakta duran şekerden başka bir şeyi düşünebilme yetenekleri olduğu ortaya çıktı. [78] Dört yaşındaki ufaklıkların üçte birinin minik Buda'lar olduklarını düşünmek cesaret vericidir elbette ama bu deneyin 1970 yılında, kudurmuşçasına yaşanan tüketim çağından az önce gerçekleştirildiğini de unutmamak gerek. Bugün dört yaşındaki çocuklar muhtemelen şekeri derhal yutacak, üstüne şekerin tadını beğenmediklerinden yakınacaklardır. Diğer deneyler de ne kadar edinirsek o kadar fazlasını
isteyeceğimiz, yaşamın tatminden tatmine değil, arzudan arzuya ilerleme olduğunu söyleyen ve çağlar öncesine dayanan eski görüşü onamıştır. Ekonomist Richard Easterlin, gençlere iyi yaşam için elzem gördükleri ürünleri sormuştu. On altı yıl sonra aynı soruyu aynı kişilere sordu. Arzu edilen şeylerin ölçeği yükselmişti –televizyon, araba, ev, denizaşırı ülkelerde tatil, yüzme havuzu, ikinci ev vs.– ve neye varırlarsa varsınlar mutluluğu nihayet bir sonraki nesnede bulacaklarını söylüyorlardı. Bir şeye, elde edilmesinin üzerinden çok geçmeden alışılıyor, normal kabul ediliyor ve sonraki isteniyordu. [79]
Bu inceleme sadece tüketici ürünlerine yönelik tavır hakkında yapılmıştı ama etki esasen arzulanır her şey, sosyal yardıma, maaş zammına, terfi etmeye, izin günlerine, gurme yiyeceklerine ve gurme sekse kadar her şey için geçerlidir. Schopenhauer'in vurguladığı gibi: "Taleplerimiz sahip olmakla veya sahip olmak beklentisiyle birlikte derhal artar ve bu hal, daha fazla sahip olma ve daha büyük beklenti kapasitemizi artırır (...) Bir şeye erişmek, o şeyin ne boş olduğunu keşfetmektir." [80]
Psikologların burada kullandıkları terimler "adaptasyon", "alışkanlık" ve "hedonik
adaptasyon"dur. Aklıma negatif adaptasyonun da bulunduğu geliyor: Nahoş bir işi ne kadar az yaparsak daha az mutsuz olacağımızı
düşünür ama az yaptıkça daha az yapmak isteriz. Bu durum aşırı çalıştığımızı hissedip iş yükümüzü azaltmayı başardığımız ama çok geçmeden yine aşırı çalıştığımız hissine kapıldığımızda ortaya çıkar. Hatta rahatlama beklentisi, daha az yapmak zorunda olmanın daha sıkıcı olacağı anlamına bile gelebilir. Kendi deneyimlerime bakarak alışkanlığın sadece para, mal ve zevkler değil, şöhret için de geçerli olduğunu söyleyebilirim. Sanatçılar sıklıkla sadece mütevazı ölçüde tanınma –yayınlanma, sergi açma, performans fırsatı– istediklerini iddia ederler ama bu seviye aşılır aşılmaz daha fazlasını arzulamaya başlarlar. Ve üst sınır diye bir şey yoktur. En şöhretliler bile ufacık bir karşıt görüş karşısında bozulurlar. Hatırlamaya değer bir zaaftır bu: En önemsizimiz bile dalkavukluk yapmayı reddederek bir ünlüyü zıvanadan çıkartabilir. Kısacası insanın
kendisini kandırma kapasitesi olağanüstüdür. Ama daha da etkileyici bir kapasite daha var: kendisini haklı çıkarma. Bu beceri, insani evrimin kesinlikle en müthiş çiçeği, insan beyninin kuşkusuz en büyük başarısıdır. İş yaptıklarını meşrulaştırmaya geldiğinde her insan evladı birden Einstein'ın, Shakespeare'in hayal gücüne ve bir Cizvit'in hinliğine sahip oluverir. Beni özellikle etkileyen
Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|