Sadiq bəY ƏFŞar şEİRLƏr baki 2010

9

külliyatının 888-917-ci səhifələrini əhatə edir.  Bundan

başqa,  Sadiqinin təzkirəsinə daxil etdiyi,  məktublarında

rast gəldiyimiz bəzi türkcə şeirlərinin də olduğunu qeyd

etməliyik.

Müxtəlif tədqiqat əsərlərində Sadiq bəyin türkcə

şeirlərindən müəyyən nümunələr verilsə də,  bu əsərlər

bütöv halda çap edilməmiş,  buna görə də şairin anadilli

lirikasının ətraflı araşdırılması mümkün olmamışdır. 

Sadiqinin türkcə şeirlərinin surətini Təbriz Dövlət

Kitabxanasından əldə edərək çap etdirməyimizin əsas

səbəbi də bu boşluğu doldurmaqdan ibarət olmuşdur.

Hələ sağlığında dövrünün görkəmli şairi və alimi kimi

tanınan S.Əfşar klassik Şərq ədəbiyyatını,  poetikasını

gözəl bilmiş,  sələflərinin yaradıcılığının ən dəyərli

cəhətlərindən

təsirlənmişdir. 

Sadiq

bəy

böyük

Azərbaycan sənətkarlarından ən çox Xaqani Şirvani, 

Nizami Gəncəvi və Füzulinin,  fars şairlərindən Firdovsi, 

Ənvəri,  Kəmaləddin İsfahani,  Zəhir Faryabi,  Sədi və

Hafizin əsərlərindən bəhrələnibdir.  Ana dilində yazdığı

şeirlərdən şair türkdilli ədəbiyyatın iki dahisini – Nəvai və

Füzulini özünə üstad seçmişdir. Ümumiyyətlə, XVI əsrin

ikinci yarısında- XVII əsrdə türkdilli şeirimizin, demək olar

ki,  bütün nümayəndələri yaradıcılıqları boyu ən dəyərli

örnək kimi bu iki sənətkarın poeziyasına üz tutmuşlar.

T.Gəncəyinin dediyi kimi,  Sadiq bəy türk dilinin üç

ədəbi

dilini

(Azərbaycan,  Osmanlı

və

Cığatay) 

mükəmməl bilmiş və türkcə şeirlərini də bu şivələrdə

yazmışdır. Şairin 1971-ci ildə şairin 12 qəzəlini oxuculara

təqdim edən alim bunlardan 8-nin Şərqi türkcədə, 

cığataycada yazıldığını xüsusilə qeyd edir (5,s.21). 

Sadiqinin türkcə şeirlərindən danışarkən onların müxtəlif

türk şivələrində yazıldığını əlbəttə ki,  nəzərə almaq

lazımdır.

---

10

S.Əfşarın 478 beytdən ibarət türkcə şeirlər toplusuna

5 qəsidə, 40 qəzəl, 1 saqinamə, Şah Abbasa müraciətən

məsnəvi formasında yazılmış 1  şeir,  1  tərkibbənd və 1 

qitə

daxil

edilibdir.  Bu

şeirlər

əlifba

sırası

ilə

düzülməmişdir.

Buradakı qəsidərdən birincisində şair obrazlı şəkildə, 

alleqoriyadan istifadə etməklə havaların soyumasını, 

qışın gəlməsi ilə təbiətdə baş verən dəyişiklikləri təsvir

edir.  Məlum olduğu kimi,  klassik ədəbiyyatda işlənən

bədii vasitələrdən biri də təşxis sənətidir.  Təbiət

hadisələrini şəxsi xüsusiyyətlərlə təsvir etmək,  onları

canlı insan kimi təsəvvür etmək həmin vasitə ilə

gerçəkləşir ki,  bu da Avropa poetik sistemindəki

personifikasiya kateqoriyasına uyğun gəlir (7,s.32). 

Sadiqi bu qəsidəsində təbiəti təsvir edərkən daha çox

təşxis sənətinə müraciət etmişdir.  Ümumiyyətlə,  təbiət

vurğunu olan şair ilin bütün fəsillərini böyük  məhəbbətlə

qələmə almış, canlı bədii lövhələr yaratmışdır. Qəsidədə

ilin elə bir vaxtı təsvir edilir ki,  havaların tarazlığı

pozulmuş,  al-əlvan təbiətdən cəmi bir neçə rəng

qalmışdır.  Gülün çöhrəsini görə bilməyən bülbül artıq

susmaqdadır,  çəmən məclisində nə bir yarpaq,  nə

quşların nəvası qalmışdır. Şair çayın suyunun donmasını

soyuğun möcüzəsi ilə əjdəhanın donmasına bənzədir:

Yeritməz oldu çəmən içrə cuybar suyun,

Daş oldu möcüzi-sərma ilə bu əjdaha (3,s.888).

Soyuq elə işlər görmüşdür ki,  indi artıq bənövşə ilə

reyhan arasında fərq yoxdur:

Dəmi-təsərrüfi sərma ilə yox onlarda

Bu gün bənəfşəvü reyan təfavüti əsla (3,s.889).

Şaxtadan qulaqların göyərməsini şair müəllim – qışın

soyuq silləsi ilə insanların peysərinə vurması kimi

mənalandırır:

Kəbud etdi binaquşi müəllimi-dey,

---

11

Ona tapançeyi-bərd ilə bəs ki, urdu qəfa (3,s.889).

Gül üzünü qibləgahından – gülşəndən çevirmişdir ki, 

bu da müsəlmanın ona verilən əziyyətlərdən sonra dinini

dəyişməsinə bənzədilir:

Ç avurdu gül yüzünü qibləgahi-gülşəndən,

Cəfadən olsa müsəlman əcəbmidir tərsa (3,s.888).

Qışın soyuğu hər şeyi dəyişdirmişdir.  Nə əvvəlki

gülşən, nə də çəmənlik var. Təbiət yeni heç nə yaratmır. 

Şair təbiətin qış vaxtındakı qısırlığını poetik surətdə şərh

edərkən qədim Şərq inanışlarına işarə edərək təlmih

bədii ifadə vasitəsindən məharətlə istifadə edir:

Kəsildi rəsmi-təvəllüdləri kim, etməzlər,

Müvasibət həvəsin ümmətat ilən aba (3,s.888).

Təsəvvürlərə görə,  təbiətin məvalidi-səlasəsi (üç

övladı)  – cəmadat (cansız əşyalar),  nəbatat (bitkilər)  və

heyvanat abayi-ülvi-səmadakı atalar (səma cismləri)  ilə

ümməhaiti-selfinin – yerdəki anaların (dörd ünsür: su, od, 

torpaq,  yel)  müvasilətindən,  birləşməsindən yaranır. 

Qışda səmadakı atalarla yerdəki anaların birləşməyə

həvəsləri olmadığından təbiətdə yeni bir şey yaranmır.

43  beytlik bu şeiri ədəbiyyatımızda qışın təsvirinə

həsr olunmuş ən uğurlu şitaiyyə qəsidələrindən hesab

etmək olar.  Əsər Sadiqinin həyatı diqqətlə müşahidə

etmək,  yüksək bədiiliklə oxucuya çatdırmaq istedadına

malik olduğunu sübut edir.

İkinci qəsidə Həsrəti-Əlinini mədhinə həsr edilibdir.

Üçüncü qəsidə şairin qürbətdə olduğu zaman yazdığı

şərhi-haldır. Məlum olduğu kimi, Sadiq bəy uzun müddət

səyahətlər etmiş, vətənindən kənarda yaşamışdır. O, bu

şeirdə qürbətdə olmasının səbəbini izah edir.  «Əgər

qürbətdə,  zarəm,  izzətim

yox,  ariyəm

qəmdən» 

(3,s.891)-deyən şeir vətənimdən kənarda tanınmasa da, 

izzəti,  hörməti olmasa da,  qəmdən azad olduğunu

söyləyir. 

S.Əfşar

istedadının

yetərincə

---