SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
7
inzibati-ərazi vahidi yaradılmışdı 16 . Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, İ. Şopenin əsəri rus işğalları dövründə meydana gəlmiş digər əsərlərdən faktiki materialların zənginliyi ilə xeyli fərqlənir. XVIII əsrin ikinci yarısı — XIX əsrin əvvəllərinə dair sırf arxiv sənədləri də azlıq təşkil edir. Belə sənədləri az-çox Rusiyanın arxivlərində müşahidə etmək mümkündür. Bu da təsadüfi deyil. Bütün XVIII əsr boyu Rusiya dövləti Cənubi Qafqazı mənimsəmək məqsədi ilə bu diyarı öyrənməyə səy göstərmiş və buraya göndərdiyi diplomatlara, hərbi xadimlərə, məmurlara, hətta tacirlərə xüsusi tapşırıqlar vermişdir Onların yazılı surətdə mərkəzə verdikləri məlumatlar hazırda Rusiyanın bir sıra arxivlərində saxlanılmaqdadır. Həmin arxiv sənədlərindən birinci və ikinci Rusiya-İran müharibələri dövründə rus zabitlərinin Sankt- Peterburqa göndərdikləri məktubları, Qafqazda olan rus ordusunun qərargahının sənədləri, Naxçıvanın hakim feodallarından, xüsusilə Kəlb Əli xanın, Cəfər Qulu xanın rus dilinə tərcümə olunmuş məktubları, habelə Kartli- Kaxetiya çarı II İraklinin Naxçıvan xanlığına olan münasibətinə dair Rusiyanın dövlət xadimlərinə yazdığı məktubları və s. göstərmək olar. Tədqiq etdiyimiz mövzu üçün Kartli-Kaxetiya çarı II İraklinin yanında olmuş (1783) rus ordusunun polkovniki S. D. Burkaşevin mərkəzə göndərdiyi raportlarında xüsusilə zəngin faktlar vardır ki, onlar da Rusiyanın əsas etibarilə Mərkəzi dövlət hərbi tarixi arxivində hifz olunur. Arxiv sənədləri arasında II Yekaterinanın, Q. A. Potyomkinin, D. P. Sisianovun və başqalarının fərman, raport və məktublarında da maraqlı məlumatlar vardır. [10-11] Məlum olduğu kimi, 1816-cı ildə rus generalı A, J. Yermolovun başçılığı altında Rusiya imperiya-sının nümayəndəliyi İrana göndərilmişdi. Həmin diplomatik missiya və A. Y. Yermolovun apardığı danışıqlar haqqında tarixi ədəbiyyatda geniş məlumatın olmasına baxmayaraq, nədənsə A. Y. Yermolovun Naxçıvanda olması və Kəlb Əli xanla danışıqları bu günə kimi Azərbaycan tarixşünaslığında öz əksini tapmamışdır. Halbuki Yermolovun «jurnalında» və onu müşayiət edənlərin yol qeydlərində Yermolovun Kəlb Əli xanla görüşü haqqında maraqlı məlumat verilir. Xüsusilə bu mövzunun tədqiqatı ilə əlaqədar Kəlb Əli xanın rus generalı ilə söhbəti böyük maraq doğurur: birinci, ona görə ki, Kəlb Əli xanın sözlərindən aydın olur ki, hüquqi cəhətdən İrandan asılı olsa da, qəlbən İran hakimiyyətinə nifrət bəslədiyi hiss olunur. Unudulmamalıdır ki, Ağa Məhəmməd şah 1797-ci ildə onu dünya işığından məhrum etmişdi. İkinci, danışıqların gedişindən aydın olur ki, gözləri çıxarılmış bu şəxs
vətəninin müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparmaq naminə ruhdan düşməmiş, xanlığın siyasi həyatında fəal iştirak etmişdir. Rusiya tərəfindən edilən işğal ərəfəsində Naxçıvan xanlığı haqqında çox qiymətli məlumatlara həmin dövrdə diplomatik fəaliyyət göstərən görkəmli rus yazıçısı A. S. Qriboyedovun yazılarında da təsadüf edilir 17 . Tədqiqat etdiyimiz Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyasını işıqlandırmaq üçün XIX əsr rus tarixçilərinin əsərlərindən də geniş istifadə olunmuşdur. Göstərmək lazımdır ki, XIX əsr rus tarixçilərinin əksəriyyəti baş vermiş hadisələrin mahiyyətini açmağa və onları hərtərəfli təhlil etməyə o qədər də can atmırdılar. Onlar hər vasitə ilə rus çarizminin Qafqazda ki işğalçı siyasətinə haqq qazandırmağa çalışır və bu məqsədlə bəzən hətta faktları saxtalaşdırmaqdan belə çəkinmirdilər. Bütün bunlara baxmayaraq, XIX əsr rus tarixçilərinin Qafqaz bölgəsində gedən siyasi və tarixi coğrafi proseslərə həsr olunmuş əsərlərinin əhəmiyyətini azaltmaq olmaz. Belə müəlliflərdən biri XVIII əsrin sonlarında (1796) [11-12] rus qoşunlarının tərkibində Azərbaycanda olmuş akademik P. Q. Butkovdur. Rusiyanın müxtəlif arxivlərində saxlanan sənədlərə yaxından bələd olan P. Q. Butkovun əsəri elmi əhəmiyyətini bu günə qədər itirməmişdir 18 . Əsərdə Qafqazın digər bölgələri kimi Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyasına aid maraqlı faktlar və materiallar verilir. Digər rus tarixçisi N. F. Dubrovinin əsərində 19 hərbi tarixə üstünlük verilsə də, tarixi-coğrafiya məsələlərinə də toxunulmuşdur. XIX əsr rus müəlliflərinin bilavasitə Naxçıvan diyarının tarixinə, ilk növbədə isə onun tarixi coğrafiyasına həsr olunmuş əsərləri böyük maraq doğurur. bu baxımdan K. N. Nikitinin «Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan qəzası» 20 məqaləsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Əsər öyrəndiyimiz dövrdən xeyli sonra — 1882-ci ildə yazılsa da, müəllifin tez-tez xanlıqlar dövrünə müraciət etməsi ondan mötəbər məxəz kimi istifadə etməyə əsas verir. Məsələn, Naxçıvan qəzasının sərhədlərindən bəhs edən müəllif yazır ki, onun ərazisi «Naxçıvan
16 Bu inzibati bölgü 1850-ci ilə kimi lavam etmiş və «İrəvan quberniyası» ilə əvəz olunmuşdur. Naxçıvan diyarı da həmin quberniyaya daxil edilmişdir. 17 А. С. Грибоедов. Записка о переселении армян из Персии в наши области. Сочинение в двух томах. Т. II – М.: Изд: «Правда», 1971, с. 339-341. 18 П. Г. Бутков. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1802гг. ч. 1-3. – СПб, 1869. 19 Н. Ф. Дубровин. История войны и владычества русских на Кавказе. Т. I-III. – СПб,1871. 20 К. Н. Никитин. Город Нахичевань и Нахичеванский уезд.- Сборник материалов для описания местности и племен (bundan sonra СМОМПК), вып. П. Тифлис. 1882. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|