SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
5
hadisələrin təsiri baxımından tədqiq edir. Beləliklə, sosial-iqtisadi həyatın demək olar ki, bütün sahələri tarixi coğrafiya baxımından tədqiqat obyektinə çevrilə bilər. Azərbaycan Respublikasının öz müstəqilliyini möhkəmləndirmək uğrunda mübarizə apardığı bir dövrdə onun ayrı-ayrı bölgələrinin, o cümlədən Azərbaycanın tərkib hissəsi olan Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyasının tədqiqi mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd etdiyimiz kimi, böyük elmi əhəmiyyətə malik olmasına baxmayaraq, Azərbaycanın tarixi coğrafiya baxımından öyrənilməsi uzun müddət tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmışdır. Yalnız son illərdə bu sahədə müəyyən addımlar atılmağa başlanılmış, ayrı-ayrı tədqiqat əsərləri işıq üzü görmüşdür. İlk təşəbbüs kimi, şübhəsiz ki, tarix e. d. F. D. Məmmədovanın Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixinə və tarixi coğrafiyasına həsr etdiyi monoqrafiyanı 5 qeyd etmək lazımdır. Azərbaycanın müxtəlif dövrlərinin tarixi coğrafiyasına həsr olunmuş məqalələr məcmuə- [5-6]
si 6 Azərbaycan tarixşünaslığında bu sahədə atılmış uğurlu addımdır. Göstərilən əsərdə müxtəlif dilli mənbələr əsasında ayrı-ayrı dövrlərdə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş ayrı-ayrı dövlətlərin, siyasi-inzibati vahidlərin, etnik proseslərin tarixi coğrafiyasını yaratmağa səy göstərilmişdir. Azərbaycanın tarixi coğrafiyasını bölgələr üzrə öyrənməkdə ilk addım atan T. F. Əliyev dissertasiyasını Şirvanın tarixi coğrafiyasına həsr etmişdir 7 .
Şirvan istisna olunmaqla Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələri, o cümlədən Naxçıvan diyarı da indiyədək tarixi coğrafiya baxımından müstəqil tədqiqat obyekti olmamışdır. Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinin, o cümlədən Naxçıvan bölgəsinin tarixi coğrafiyasının tədqiqi tarixşünaslığımızda bu sahədə mövcud olan boşluğu müəyyən qədər aradan qaldırmağa kömək edə bilər, Naxçıvan bölgəsinin tarixi coğrafiyasının müstəqil tədqiqat obyekti kimi seçilməsi, hər şeydən əvvəl, bu bölgədə ərazinin dəyişilməsinə siyasi hadisələrin təsirini, ilk növbədə İranın, Osmanlı Türkiyəsinin və çar Rusiyasının işğalları zamanı buranın inzibati-ərazi bölgüsündə baş vermiş dəyişiklikləri, yeni inzibati-ərazi vahidlərinin yaranmasını, diyarın əhalisinin sayında, sosial və milli tərkibində baş vermiş dəyişiklikləri, iqtisadi həyatın müxtəlif sahələrinə, ilk növbədə kənd təsərrüfatına, sənətkarlığa təbii-coğrafi amillərin təsirini, bölgədə mövcud olan şəhərlərin tarixi coğrafiyasını öyrənməyi tələb edir. Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyasını tədqiq edən çox böyük çətinliklərlə qarşılaşır. Bu, hər şeydən əvvəl, diyarın tarixi coğrafiyasını özündə əks etdirən istər yerli, istərsə də xarici mənbələrin, demək olar ki, həddən ziyadə azlığı və pərakəndəliyi ilə bağlıdır. Buna görə də əsər yazılarkən istifadə edilən mənbə xarakterli materiallar damla-damla topla [6-7] naraq ümumiləşdirilmiş və elmi-məntiqi süzgəcdən keçirilmişdir. Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyasına dair az-çox məlumatları özündə əks etdirən mənbələrin bir qismini arxiv sənədləri, digər qismini isə çap olunmuş mənbələr təşkil edir. Arxiv sənədləri içərisində Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı dövründə rus məmurları tərəfindən tərtib edilmiş kameral təsvirləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Materialların məzmunundan aydın olur ki, çar Rusiyası Azərbaycanın iqtisadi cəhətdən mənimsənilməsini başa çatdırmaq üçün onun ayrı-ayrı bölgələrinin sərvətləri, əhalinin milli və sosial tərkibi, kənd təsərrüfatının, sənətkarlığın, şəhərlərin vəziyyəti haqqında müfəssəl məlumat toplamağa çalışmışdır. 1831 — 1832-ci illərdə tərtib olunmuş kameral təsvirlər 8 sosial-iqtisadi və tarixi-coğrafi xarakterli materiallarla zəngindir. Məhz bu materiallar əsasında biz Naxçıvan diyarının inzibati-ərazi bölgüsü, xarici sərhədləri, əhalisi, onun milli və sosial tərkibi haqqında müəyyən qədər məlumat əldə edə bilmişik. Məsələn, Naxçıvan şəhərinin 1831-ci ildə tərtib edilmiş kameral təsvirində burada 873 evin olduğunu və 1330 ailədə 5470 adamın yaşadığı göstərilir 9 . Naxçıvan şəhərində əhalinin milli tərkibi də dəqiq rəqəmlərlə verilir. Belə ki, həmin məlumatlardan aydın olur ki, XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan şəhərində yaşayan 1330 ailədən cəmi 420-si erməni ailəsi idi ki, bunun da 265-i yalnız ikinci Rusiya—İran müharibəsindən sonra oraya köçürülmüşdür 10 . Bu
rəqəmlər erməni ideoloqlarının Naxçıvan haqqındakı fikirlərinin nə qədər cəfəng olduğunu bir daha təsdiq edir.
5 Ф. Д. Мамедова. Политическая история и историческая география Кавказской. Албании.- Баку; Элм 1986 6 Историческая география Азербайджана.- Баку: Элм, 1987. 7 Т. Ф. Алиев. Историческая география Ширвана XVII-XVIII вв. (по русскоязычным источникам) – Автореферат дисс. Канд. Ист. Наук. Баку, 1992. 8 Azərbaycan MDTA, f. 24, siy. I, iş 353, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 372. 9 Yenə orada, f. 24, siy. I, iş 353, в. 8-9. 10 Yenə orada 6
Əsərin yazılmasında öyrəndiyimiz dövrə qədər Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyasına aid Türkiyə arxivlərinin materiallarından da istifadə edilmişdir. 11 «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri» və «Nax- [7-8] çıvan
sancağının müfəssəl dəftəri» adlanan bu sənədlər Azərbaycan ərazisinin Osmanlı Türkiyəsi tərəfindən işğal edildiyi dövrlərdə türk məmurları tərəfindən tərtib edilmişdir. İstifadə etdiyimiz «dəftərlərdən» biri 1727-ci ilə aiddir. İşğal etdiyi ərazilərdən yüksək gəlir götürmək məqsədini güdən Osmanlı dövləti ilk növbədə bu gəlirin mənbələrini müəyyənləşdirməyə çalışırdı. Bununla əlaqədar olaraq Naxçıvan diyarının inzibati-ərazi bölgüsü, əhalisi, onun sosial tərkibi və məşğuliyyəti, şəhərləri haqqında məlumat toplanmışdır. Məhz bu dəftərlərin köməyi ilə biz xanlıqlar dövrünə qədər Naxçıvan diyarının inzibati-ərazi bölgüsündə, əhalinin say və sosial tərkibində, eləcə də milli tərkibində baş vermiş dəyişiklikləri izləyə bilirik. Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyası haqqında qiymətli məlumat XVIII əsrin birinci rübündə (1725) yazılmış «Təzkirət əl-mülük» əsərində öz əksini tapır 12
dövlətinə daxil olan digər ərazilər kimi, Naxçıvan diyarı, ilk növbədə onun inzibati-ərazi bölgüsü, inzibati-idarə sistemi, kənd təsərrüfatının vəziyyəti, sənətkarlıq haqqında az-çox dürüst məlumata rast gəlirik, «Təzkirət əl- mülük» həm də ona görə qiymətli mənbə hesab edilir ki, məhz onun köməyi ilə Naxçıvan diyarının inzibati- ərazi bölgüsündə istər XVIII əsrin birinci rübünədək, istərsə də ondan sonrakı dövrdə baş vermiş dəyişiklikləri izləyə bilirik. XVIII əsrin ikinci yarısına aid yerli faktiki materiallara gəldikdə, cəsarətlə demək olar ki, belə tipli sənədlər yox dərəcəsindədir. Məsələ burasındadır ki, XVIII əsrin ikinci yarısından başlayaraq Türkmənçay (1828) müqaviləsinə qədərki dövrdə Naxçıvan xanlığında gedən feodal ara müharibələri və yadelli işğalçılara qarşı mübarizə, birinci (1804— 1813) və ikinci (1826—1828) Rusiya-İran müharibələri dövründə Naxçıvan xanlığı ərazisinin müharibələr meydanına çevrilməsi faktları Naxçıvan xan- [8-9] 1ığının həm siyasi və həm də təsərrüfat həyatına zərbə endirmişdi. Bu müharibələr Naxçıvan xanlı-ğında məhsuldar qüvvələrin zəifləməsinə, maddi mədəniyyət abidələrinin, o cümlədən yazılı mənbələrin məhv olunmasına gətirib çıxarmışdı. Belə bir vəziyyət Naxçıvan xanlığına aid olan bir çox faktların üzə çıxarılmasına çətinlik törədir. 1936-cı ildə Tbilisi şəhərində nəşr olunmuş «XVII — XIX əsrlərdə Naxçıvan əlyazmaları sənədləri» 13 mübaliğəsiz demək olar ki, Naxçıvan xanlığına aid olan yeganə «yerli» materiallardır. həmin külliyyata dair sənədlər əsasən torpaq mülkiyyətinə aid olsa da, xanlıqlar dövründə Naxçıvanda mövcud olan feodal münasibətləri haqqında təsəvvür yaratmaq üçün tədqiqatçılara xeyli kömək edə bilir. Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyasının bir çox problemləri Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildiyi və ondan bir qədər sonrakı dövrdə rus müəllifləri tərəfindən qələmə alınmış ilk mənbə xarakteri daşıyan əsərlərdə əks olunmuşdur. Bu əsərlər içərisində 1833-cü ildə V. Qriqoryev tərəfindən tərtib edilmiş «Naxçıvan əyalətinin statistik təsviri» kitabı 14 tədqiqatımız üçün daha faydalı olmuşdur. Əsərdə öyrəndiyimiz dövrdə Naxçıvan diyarının fiziki coğrafiyası, iqlimi, ərazisi, inzibati-ərazi bölgüsü, şəhərləri və şəhər həyatı, sənətkarlıq, ticarət, əkinçilik, maldarlıq, əhalinin sayı. etnik və sosial tərkibi və s. sahələrlə bağlı olan məsələlər haqqında ətraflı məlumat verilir. Belə əsərlərdən biri də İ. Şopenin yazmış olduğu «Rusiyaya birləşdirmə dövründə erməni vilayətinin vəziyyətinin tarixi abidəsi»dir 15 . Müəllifin özünün etiraf etdiyi kimi, o, bu əsəri qraf Paskeviçin tapşırığı ilə 1829-cu ilin aprelindən yazmağa başlamış və 1832-ci ilin mayında tamamlamışdır. İ. Şopenin əsərinin adında yalnız «Erməni vilayətinin» adının çəkilməsinə baxmayaraq, əslində o, Rusiya işğalları [9-10] dövründə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının təsvirinə həsr olunmuşdur. Əsərin adının belə adlanması da təsadüfi deyildir. Belə ki, 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan bir qədər keçdikdən sonra martın 21-də rus çarı I Nikolayın xüsusi formanı ilə Naxçıvan və İrəvan xanlıqları ləğv edilərək onların yerində «Erməni vilayəti» adlı süni
11 İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri.— İstanbul. Başbakanlıq arxivi. iş 699; Naxçıvan sançağının müfəssəl dəftəri. — İstanbul. Başbakanlıq arxivi, şp 903. Yeri gəlmişkən, həmin materialları tapıb üzə çıxarmış və böyük lütfkarlıqla bizim istifadəmizə vermiş Azərbaycan Respublikası EA Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunun əməkdaşı, t. e. n. h. Məmmədova öz dərin təşəkkürümüzü bildiririk. 12 Tadnkirat al-muluk. A manuol of-Safavid and ad n inistration (circa 1137'1725).Persian text in facsimile. Translated and explained by V. Minorsky. — London. 1943 (bundan sonra; Təzkirət əl-mülük). Əsərin AzərbaYcan Dilinə tərcüməsi Respublika EA A. Bakıxanov adina Tarix İnstitutunun elmi arxivində hifz olunur. 13 Нахчиванские рукописные документы ХVII-XIX вв.- Передняя Азия в документах (Серия памяти Ю. Н. Марра), кН. 1, Тбилиси, 1936. 14 Статические описание Нахичеванской провинции, составленное В. Г. – СПб, 1933(bundan sonra: NƏST). 15 И. Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российском империи – СПб.,1852.
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|