SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
8
xanlığının ərazisinə tamamilə uyğundur» 21 . K. N. Nikitinin əsərində xanlıqlar dövrünə aid olan sosial-iqtisadi xarakterli çoxlu fakta rast gəlmək mümkündür. Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyası ilə bilavasitə bağlı olan əsərlər içərisində S. P. Zelinskinin XIX əsrdə yazmış olduğu məqaləsi 22 üzərində xüsusilə dayanmaq lazımdır. Coğrafi və statistik materiallarla zəngin olan bu məqalədə Naxçıvan diyarının iqlim şəraiti və onun diyarda əhalinin məşğuliyyətinə, ilk növbədə kənd təsərrüfatının vəziyyətinə təsiri haqqında zəngin materiallar verilir. XIX əsrin ortalarında yaşamış digər rus tədqiqatçısı N. Engelqardt da Naxçıvan diyarına xüsusi məqalə həsr etmişdir. Doğrudur, müəllifin özünün etiraf etdiyi
[12-13] kimi, məqalə 23 Naxçıvan xanlığının Rusiya tərəfindən işğal edilməsindən 20 il sonra yazılsa da, orada Naxçıvan şəhərinin tarixinə, diyarın tarixi coğrafiyasına həsr olunmuş xeyli material toplanmışdır. Görkəmli şərqşünas İ. P. Petruşevski yazır ki, II Rusiya-İran müharibəsi nəticəsində Rusiya dövlətinin tərkibinə daxil olduqdan sonra da Naxçıvan xanlığı 1840-cı ilədək mövcud olmuşdur 24 . Bu o deməkdir ki, XIX əsrin 40-cı illərindən keçmiş Naxçıvan xanlığının ərazisində xanlıq usul-idarəsi davam etmişdir. Müasir rus tarixçisi N. P. Boqdanova da demək olar ki, belə bir fikirdədir. O yazır: «...çarizm öz ağalığının birinci dövrlərində Azərbaycanda xanlıq idarə üsulunu saxlamışdı» 25 . Əsərlərinə iqtibas etdiyimiz alimlərin fikirlərindən elə qənaətə gəlmək olar ki, Naxçıvan xanlığı Rusiya tərəfindən işğal olunduqdan sonrakı dövrlərdə yazılmış əsərlər Naxçıvan diyarının tarixi üzrə ilk mənbə kimi istifadə oluna bilər. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan tarixşünaslığında Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyası xüsusi tədqiqat obyekti olmamışdır. Bununla belə, diyarın sosial-iqtisadi, siyasi həyatının müxtəlif aspektləri ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilmişdir. Bu baxımdan P. Məmmədovun orta əsr Naxçıvan şəhərinin tarixinə həsr olunmuş monoqrafiyası işlədiyimiz mövzu üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir 26 . Müəllif zəngin mənbələr əsasında yazdığı bu əsərində Naxçıvan şəhərinin iqtisadi inkişafını işıqlandırmaqla yanaşı, bölgədə orta əsrlərdə cərəyan edən siyasi hadisələrin şəhər həyatına göstərdiyi təsir haqqında da ətraflı məlumat verir. Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyasının ayrı-ayrı məsələləri M. X. Heydərovun əsərində 27 də işıqlandırılmışdır. Bütövlükdə Azərbaycan miqyasında [13-14]
sənətkarlığın inkişafını və şəhərlərin vəziyyətini tədqiq edən müəllif Naxçıvan diyarının şəhərləri və şəhər iqtisadiyyatı məsələlərinə də xeyli diqqət vermişdir. Onun Ordubad, Əylis, Culfa və Aza şəhərləri haqqındakı fikirləri tədqiq etdiyimiz mövzu üçün xüsusilə faydalı olmuşdur. Kitabın yazılmasında akademik Ə. S. Sumbatzadənin əsərlərindən 28 də istifadə olunmuşdur. Doğrudur, Sumbatzadənin əsərləri XIX əsrdə Azərbaycanın sənayesi və kənd təsərrüfatının vəziyyətinə həsr olunmuşdur. Bununla belə müəllif Rusiya işğalı ərəfəsində və dövründə siyasi hadisənin Azərbaycanın, o cümlədən Naxçıvan diyarının iqtisadi coğrafiyasına təsirinə dair bizi maraqlandıran xeyli faktlar vermiş və fikirlər irəli sürmüşdür. Siyasi hadisələrin və XIX əsrin əvvəllərində baş vermiş Rusiya-İran müharibələrinin Naxçıvan diyarının ərazisinin dəyişməsinə göstərdiyi təsir Azərbaycan tarixşünaslığında indiyədək öz əksini tapmamışdır. Lakin M. M. Əliyevin «Naxçıvan xanlığı və onun Rusiyaya birləşməsi» mövzusunda yazdığı namizədlik dissertasiyası istisnalıq təşkil edir 29 . Müəllif əsərində XVIII əsrin ikinci yarısında — XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan xanlığında və onun ətrafında cərəyan edən siyasi hadisələri izləməklə yanaşı, bu hadisələrin xanlığın iqtisadi həyatına və qismən də ərazi bölgüsünə təsirini də tədqiq etmişdir. Tədqiq olunan mövzunun ayrı-ayrı məsələlərinə F. M. Əliyevin əsərlərində də toxunulmuşdur 30 . Onun XVIII əsrin birinci yarısında Osmanlı-Səfəvi müharibələrinin Azərbaycanın siyasi vəziyyətinə və inzibati-ərazi bölgüsünə təsirinə dair verdiyi zəngin faktiki materiallar və çıxarılan nəticələr, XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan şəhərlərində gedən sosial-iqtisadi proseslərlə bağlı fikirləri əsərin yazılmasına xeyli kömək
21 К. Н. Никитин. Город Нахичевань и Нахичеванский уезд. 22 С. П. Зелинский. «Три магала» (Нахичеванский, Ордубадский, Даралагезский). – Сборник сведений о Кавказе. Т.VII.Тифлис,1880. 23 К. Энгельгардт. Нахичевань. – «Кавказский календарь на 1852 г.». Тифлис, 1851. 24 И. П. Петрушевский. Система русского колониального управления в Азербайджане в 1 половине XIX в. Колониальная политика российского царизма в Азербайджане. М.- Л.: 1936. С.8. 25 Н. П. Богданова. Аграрные отношения в Азербайджане в 1870-1917 гг.- «Исторические записки», №12, 1941.С. 208. 26 R. Məmmədov. Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki (orta əsrlər dövrü),— Bakı, Elm, 1977. 27 М. Х. Гейдаров. Города и городские ремесло Азербайджана XIII-XVII вв. – Баку: Элм, 1982. 28 А. С. Сумбатзаде. Промышленность Азербайджана в XIX в. – Баку: Элм, 1964; yenədə onun.Сельское хозяйство Азербайджана в XIX в. – Баку: Элм,1959. 29 М. М. Алиев. Нахичеванское ханство и его присоединение к России. Автореферат канд. диссертации – Баку, 1986. 30 F.M. Əliyev. Şimali Azərbaycan şəhərləri.—Bakı, Elm, 1960, Yenə də onun. Антииранские выступления и борьба против турецкой оккупации в Азербайджане в первой половине XVIII в.- Баку, 1975; Yenə də onun. Azərbaycan XVIII əsrdə.— Azərbaycanın tarixi coğrafiyası. Bakı, Elm, 1987; Yenə də onun. Azərbaycan XVIII əsrdə. Bax: Azərbaycan tarixi.—Bakı, Elm, 1993. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|