SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
9
göstərmişdir. [14-15] T. T. Mustafazadənin zəngin arxiv materialları əsasında yazılmış monoqrafiyasında 1723 — 1735-ci illər türk işğalı dövründə Azərbaycanın inzibati-ərazi bölgüsünə də toxunulmuşdur. 31
Azərbaycan kəndinin XVIII əsrin sonu — XIX əsrdəki sosial-iqtisadi strukturuna həsr etdiyi monoqrafiyasında M. M. Gülmalıyev müxtəlif arxivlərdən Naxçıvan diyarının kənd təsərrüfatı ilə bağlı statistik materialları toplamış və kənd təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələri barədə Azərbaycan üzrə ümumiləşdirmələr etmişdir
32 . Kitab yazılarkən bu və ya digər məsələlərin tədqiqi ilə əlaqədar Z. M. Bünyadovun, İ. P. Petru- şevskinin, Ə. A. Rahmaninin, H. M. Məmmadovun, S. F. Oreşkovanın, A. A. Paşayevin, X. R. Vahidovanın və digər müəlliflərin də əsərlərindən istifadə olunmuşdur 33 .
dəfə Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyasının araşdırılmasına təşəbbüs göstərilir. Burada Naxçıvan diyarının ərazisinin dəyişilməsində siyasi hadisələrin, müharibələrin təsiri araşdırılır, ölkənin ərazi-inzibati bölgüsü və onun dəyişdirilməsinin səbəbləri, kənd təsərrüfatının, sənətkarlığın coğrafiyası, əhalinin etnik və sosial tərkibi, demoqrafik dəyişmələri ilk dəfə olaraq tarixi coğrafiya baxımından tədqiq edilir.
31 Т. Мустафазаде. Азербайджан и русско-турецкие отношения в первой трети XVIII в.- Баку;Элм, 1993. 32 M. M. Gülmalıyev. XVIII əsrin sonu — XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycan kəndinin sosial-iqtisadi strukturu.—Bakı, Elm, 1989. 33 И. Петрушевский. Очерки истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении XVI-начала XIX вв. – М.- Л.: 1949; А. А Рахмани. Азербайджан в конце XVI и XVII веке.- Баку: 1981; З. M. Bünyadov. H. M. Məmmədov. Naxçıvan dəftəri.— «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti 13 sentyabr 1985; Г. М. Мамедов. Османская налоговая система в Азербайджане в 20-30-х годах XVIII в. (на материалах эялета Гянджи и санджака Казах);Авторф. Канд. Ист. Наук – Баку, 1985; С. Г. Орешкова Государственная власть и некоторые проблемы формирования социальной структуры Османского общества. Бах: Османская империя (система государственного управления, социальные и этнорелигиозные проблемы) – М.:1986; А.А. Пашаева. Город Ордубад в XIX – нач. XX в. (историко-этнографическое исследование). Автореф. Канд. Ист. Наук – Баку: 1988; Х. Р. Ваидова. История города Ордубада в XIX – нач. XX в. Автореф. Канд. Ист. Наук – Баку: 1990.
10
ə s i l NAXÇIVAN DİYARI ƏRAZİSİNİN DƏYİŞMƏSİNƏ SİYASİ HADİSƏLƏRİN TƏSİRİ
Naxçıvan diyarının ərazisi Rusiya tərəfindən işğal olunana qədər tərkib hissəsi olduğu Səfəvilər, sonralar isə Nadir şah Əfşar dövlətinin istər xarici dövlətlərlə, xüsusilə Osmanlı dövləti ilə olan siyasi münasibətlərinin, istərsə da adlarını qeyd etdiyimiz dövlətlərin daxilində cərəyan edən siyasi hadisələrin nəticəsində inzibati-ərazi bölgüsü baxımından dəfələrlə dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Qeyd etdiyimiz iki mühüm cəhətin — xarici dövlətlərlə olan siyasi münasibətlərin və daxildə cərəyan edən siyasi hadisələrin Naxçıvan ölkəsinin ərazisinin dəyişməsinə nə kimi təsir etdiyinə nəzər salaq: Naxçıvan ölkəsinin ərazisinin dəyişməsinə siyasi hadisələrin təsiri baxımından Səfəvi-Osmanlı qarşıdurması xüsusilə qeyd edilməlidir. Ancaq əvvəlcədən qeyd etmək istərdik ki, Səfəvi-Osmanlı siyasi münasibətlərinin üzərində ətraflı dayanmağı qarşımıza məqsəd kimi qoymuruq, çünki bu məsələlər tarixçilərdən İ. P. Petruşevskinin, O. Ə. Əfəndiyevin, Ə. Ə. Rəhmaninin və F. M. Əliyevin əsərlərində geniş şəkildə işıqlandırılmışdır 1 . Biz sadəcə olaraq, burada bu siyasi münasibətlərin yalnız Naxçıvan diyarı ilə bağlı nəticələrinə toxunmaq istəyirik. [16-17]
Naxçıvan diyarı Səfəvilər dövlətinin tərkibində inzibati bölgü baxımından Azərbaycana aid olan dörd bəylərbəylikdən biri — Çuxur-Səd bəylərbəyliyinə daxil edilmişdir. Çuxur-Səd bəylərbəyliyinin daxilində isə Naxçıvan diyarı Qızılbaş tayfasından olan Ustaclulara verilərək, onların «ölkəsi»nə çevrilmişdir 2 .
fasilələrlə Azərbaycanı ələ keçirmək üçün dəfələrlə bu ölkəyə yürüşlər təşkil etmişdir. Osmanlıların bu yürüşləri nəticəsində Azərbaycanın xəritəsi dəyişmiş, müharibələr Azərbaycana, o cümlədən Naxçıvan ölkəsinə böyük ziyan vurmuş, müvəqqəti olaraq ələ keçirilən Naxçıvan diyarı və onun mərkəzi şəhəri dəfələrlə dağıntıya məruz qalmış və yandırılmışdır 3 .
osmanlılar öz idarəetmə sistemlərini tətbiq etmiş və ilk tədbir kimi onlar ölkəni paşalıqlara və sancaqlara bölmüşlər 4 , Bu bölgü Naxçıvan ölkəsinə də toxunmuşdur. Səfəvilər dövründə Naxçıvan diyarının sadəcə olaraq, Ustacluların «ölkəsi» olduğu məlumatından başqa, son vaxtlara qədər bu ölkənin ərazisi, onun inzibati bölgüsü haqqında heç bir məlumat əldə edilməmişdi. Osmanlıların hakimiyyəti dövründə Naxçıvan diyarının ərazi və inzibati bölgüsü barəsində yeni mənbələr yalnız son zamanlarda aşkar edilmişdir. Bu mənbələrdən ən əhəmiyyətlisi osmanlıların ələ keçirdikləri yerlərin əhalisindən vergi toplamaq məqsədi ilə tərtib etdikləri yuxarıda adı çəkilən «Müfəssəl dəftərlər»dir. Bu dəftərlərdə Naxçıvan diyarı ilə də bağlı çox qiymətli məlumatlar vardır. Naxçıvan diyarı ilə bağlı məlumatlar verən dəftərlərdən biri də «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri»dir. 393 səhifəlik bu dəftərin 117 səhifəsi (səhifə 276 - 393) Naxçıvan diyarına aiddir. Dəftərdəki mə [17-18] lumata
görə, Naxçıvan diyarı inzibati baxımdan «sancaq» kimi qeydə alınmışdır. Osmanlıların inzibati bölgüsünə görə Naxçıvan sancağı on altı nahiyəyə bölünmüşdür: Naxçıvan, Məvaziyi-Xatun, Mülkü-Arslan, Qarabağ, Dərəşam, Dərəşahbuz, Bozarçayı, Şərur, Zar, Zəbil, Əlinçə, Sisyan, Ordubad, Azadciran, Şorlut və Dərənürküt. Naxçıvan sancağının kəndləri bu nahiyələrə tabe idi. Osmanlılar dövründə Naxçıvan sancağının idarə edilməsi sancaqbəyinə, nahiyələr naiblərə, kəndlər isə kəndxudalara tapşırılmışdır. Nahiyələrin adlarından göründüyü kimi və dəftərin verdiyi məlumatlara görə, Naxçıvan sancağının ərazisi bu günkü ərazisindən geniş olmuşdur. Belə ki, müasir Ermənistan Respublikasının tərkibində olan Yexeqnadzor, Əzizbəyov, Sisyan və Mehri rayonlarının ərazisi də Naxçıvan sancağının tərkibində olmuşdu. Yuxarıda göstərilən inzibati-ərazi bölgüsü ilə osmanlılar tərəfindən idarə olunan Naxçıvan sancağı Səfəvilərin və daha sonra Əfşarların apardıqları müharibə nəticəsində türk qoşunlarından təmizlənmişdir.
1 И. П. Петрушевский. Азербайджан в XVI-XVII вв. – Сборник статей по истории Азербайджана. Вып. 1, Баку, 1949; О. А. Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. – Баку: Элм, 1981; Ф. М. Алиев. Антииранские выступления и борьба против турецкой агрессии в Азербайджане в первой половине XVIII века.- Баку: Элм, 1975. 2 О. А. Эфендиев. Территория и границы Азербайджанских государств в VX-XVI вв.- «Историческая география Азербайджана». Баку, Элм, 1987,с. 114. 3 R. Məmmədov. Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki (orta əsrlər dövrü). — Bakı: Elm, 1977, s. 125 — 126. 4 O.Ə. Əfəndiyev. Azərbaycan XIII-XVII əsrlərdə. – “Azərbaycan tarixi”, Bakı, Elm, S. 165-166. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|