SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
Ordubad bölgəsinə gəldikdə isə burada ailə sayında ciddi dəyişikliklər qeydə alınmamışdır: Türkmənçay müqaviləsinə qədər buranın beş mahalı və bir şəhərində (Ordubad) 2221 ailə olmuşdur. Müşahidələr göstərir ki, cüzi olsa da ailə sayında artım Ordubad şəhərində (1,6 dəfə), Dəstə və Cənənab mahallarında olmuşdur. Dəstə mahalında ailə sayı 319-dan 390-a, Cənənab mahalında isə 119-dan 142-yə yüksəlmişdir. Digər mahallarda isə ailələrin sayı xeyli azalmışdı. Bunun ən yüksək göstəricisi Ordubad mahalında idi — 3,2 dəfə, burada ailə sayı 633-dən 193-ə enmişdi. Azalma Əylis və Bilev mahallarında da müşahidə olunurdu. Əylis mahalında əvvəlki dövrlə müqayisədə 13 ailə azalmış, 388 ailəsi olan Bilev mahalında isə artıq 349 ailə qeydə alınmışdır 12 . Naxçıvan diyarı üzrə əhalinin sayına gəldikdə isə ailə tərkibinin beş nəfərdən ibarət olduğunu qəbul etsək, onda Naxçıvan diyarı üzrə əhalinin sayı 34655 nəfər olur ki, bunun da 67,9% -i Naxçıvan bölgəsinə, 32,1 %-i isə Ordubad bölgəsinin payına düşürdü. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Naxçıvan diyarının əhalisinin ümumi sayında da xususilə XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində (34655—23450 nəfər və yaxud 18,2% ) azalma hiss olunmuşdur. Bu azalmanın bir səbəbi çox güman ki, ölkə daxilində yaranmış siyasi sabitsizlikdən ehtiyat edən əhalinin qonşu əyalətlərə köçmələri ilə əlaqədardır. Həqiqətən də, mənbələrin verdiyi məlumata görə, əhalinin köçmə halları birinci və ikinci Rusiya-İran müharibələri dövrünə təsadüf edir. Bu zaman əhalinin bir qismi İrana könüllü şəkildə qaçmış, digər qismi isə Abbas Mirzənin əmri ilə zorla İrana köçürülmüşdür. [31-32]
Müharibələr zamanı İrana könüllü köçən ailələrdən Naxçıvan mahalının Təzəkənd kəndinin 25 ailəsini, Nehrəm kəndinin 81 evlik əhalisini göstərmək olar 13 . Belə köçmələr Xok və Əlincə mahallarında, Ordubadın Dəstə mahalında da olmuşdur 14 . Naxçıvan diyarının daxilində olan bəzi köçmə halları sosial məsələlərlə — torpaq azlığı, su çatış- mazlığı və s. bu kimi hallarla da bağlı idi 15 .
müşahidə olunur. Bu da ilk növbədə İran ərazisindən ermənilərin kütləvi şəkildə yeni zəbt edilmiş yerlərə köçürülməsi ilə bağlı idi 16 .
dairəsindən kənar olsa da, həmin məsələnin aktuallığını nəzərə alaraq bunun üzərində bir qədər dayanmağı məqsədəuyğun hesab edirik. Azərbaycan ərazisində İranla Türkiyə sərhədləri arasında əsasən ermənilərdən ibarət olan xristian dövləti yaratmaq məqsədini güdən Rusiya dövlətinin belə hərəkəti «Naxçıvanın statistik təsviri»ndə xristianlara edilən «atalıq qayğısı» kimi qiymətləndiri 17 lmişdir. Mümkün qədər ermənilərin çox sayda köçürülməsi məqsədini güdən Rusiya hökuməti və kömək arzusunda olan ermənilər digər tərəfdən köçürülən əyalətlərdə nə qədər boş yer olduğunu bilmir, torpağın keyfiyyətindən xəbərsiz idilər. Köçürülən ermənilərin sayı o qədər çox idi ki, onları tez yerləşdirmək mümkün olmurdu. Bunun üçün də gəlmə ermənilər boş torpağı və evi olan yaxşı kəndləri seçir və ondan sonra yerli idarələrə müraciət edərək, onları məskunlaşdıqları yerə qeydiyyata salmalarını tələb edirdilər 18 . Rusiyanın bu köçürmə siyasəti nəticəsində Naxçıvan diyarında erməni əhalisinin sayı sürətlə artmaqla bərabər, eyni zamanda yerli əhaliyə də ziyan vururdu. Məcburiyyət qarşısında yerlilər öz torpaqla [32-33] rının
bir qismini rus silahının qorxusu altında gəlmə ermənilərə verməli oldular 19 . Naxçıvan diyarına köçürülən ermənilərin sayı barədə «Statistik təsvir»də, İ. Şopenin və S. Qlinkanın əsərlərində geniş məlumat vardır. Ancaq bu əsərlərdəki məlumatlarda say baxımından fərq vardır. Fikrimizcə, İ. Şopenin verdiyi məlumatları əsas kimi qəbul etmək olar, çünki «Statistik təsvir»in müəllifi köçüb gəlmiş ermənilərin tam şəkildə yerləşdiyini və bu yerləşmənin hələ də davam etdiyini göstərir 20 . Bununla bərabər, İ. Şopennn məlumatları ermənilərin yerləşdirilməsinin son mənzərəsini yaradırsa, «Statistik təsvir»də olan məlumatlar köçürülmənin ilkin mərhələsindəki vəziyyət barəsində təsəvvür yaradır.
12 И. Шопен. Göstərilən əsəri, s. 599-627, 688-690, 699, 670. 13 NƏST, s. 133. 14 Yenə orada, s. 151, 153, 155, 157, 225. 15 Yenə orada, s. 133, 145, 169, 227, 229. 16 С. Глинка. Описание переселения армян Азербайджанских в пределы России… М. 1831, с. 103. 17 NƏST, s. 82. 18 Yenə orada, s. 83. 19 NƏST, s. 83. 20 Yenə orada, s. 48. 18
«Statistik təsvir»dəki məlumata əsasən deyə bilərək ki, köçürülmənin ilkin mərhələsində Naxçıvan şəhərinə və eyni adlı dairənin 43 kəndinə 2285 erməni ailəsi və yaxud 11651 nəfər, Ordubad nahiyəsinin 4 kəndinə isə 266 erməni ailəsi və yaxud 1509 nəfər yerləşdirilmişdir. Naxçıvan diyarının 47 yaşayış məskəninə köçürmənin ilkin mərhələsində 2551 erməni ailəsi (13160 nəfər) məskunlaşmışdır ki, bunun da əsas hissəsi (88,5%) Naxçıvan dairəsinin payına düşürdü. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Naxçıvan dairəsində yerləşdirilən ailələr çox sıx şəkildə məskunlaşmışdır. Belə ki, Naxçıvan şəhərinə 416, Cehri kəndinə 151, Küznüt kəndinə 72 erməni ailəsi yerləşdirilmişdi 21 .
dəyişiklik olduğu nəzərə çarpır. İ. Şopennn göstərdiyi kimi, artıq 1831-ci ildə Naxçıvan diyarında gəlmə erməni ailələrinin sayı 2387 olmuşdur 22 . «Statistik təsvir»də verilən ailə sayı arasında fort 164 ailəyə bərabərdir. Fikrimizcə, köçüb gəlmiş ermənilərin sayının çoxluğundan, boş və bərəkətli torpaqların çatışmazlığından sonralar, yəni 1831-ci ilə qədər bu 164 erməni ailəsi Naxçıvan diyarından köçüb Azərbaycanın sabiq İrəvan və Qarabağ xanlıqları, habelə digər bölgələrinə yerləşmişdilər. [33-34]
Gəlmə ermənilər Naxçıvan və Ordubad dairələrinin bərəkətli torpaqlarında özlərinə məskən seçmişlər. Məsələn, Naxçıvan dairəsinin Dərələyəz mahalına 507, Naxçıvan mahalına 941 erməni ailəsi yerləşdirilmişdir. Ordubad dairəsində isə gəlmə ermənilərlə ən çox məskunlaşmış mahal Bilev mahalı idi (171 ailə). İ. Şopenin tərtib etdiyi cədvəldən görünür ki, kəlmə erməniləri yerli ermənilərin sayı az olan mahallarda yerləşdirməyə üstünlük verilmişdi. Misal üçün, 150 erməni ailəsi olan Naxçıvan mahalına daha 941 ailə yerləşdirərək onların sayını 1041-ə qaldırmaqla yerli azərbaycanlıların sayını (979 ailə) üstələmişlər. 58 erməni ailəsi olan Dərələyəz mahalına daha 50739 erməni ailəsi yerləşdirmişdilər 23 . Çar Rusiyası sabiq Naxçıvan xanlığının ərazisində azərbaycanlıların xüsusi çəkisini beləliklə azaltmağa çalışmışdır. Köçürmə siyasətində nəzərə çarpan bir cəhət də ermənilərin heç ayaqları dəyməyən mahallara yerləşdirilməsi olmuşdur. Belə ki, əhalisi yalnız 282 azərbaycanlı ailəsindən ibarət olan Məvazi-Xatun mahalına 216 erməni ailəsi, əhalisi 767 azərbaycanlı ailəsindən ibarət Ordubad şəhərində 36 erməni ailəsi yer- ləşdirilmişdir 24 . Beləliklə də, köçürmə siyasəti nəticəsində Naxçıvan diyarında həm süni şəkildə erməni (xristian) əhalisinin sayı artırılmış və say baxımından azərbaycanlılar ilə ermənilər arasında olan nisbət dəyişdirilmiş, həm də Naxçıvan diyarının bütün mahallarına ermənilər yerləşdirilmişdi. Bununla da çar hökuməti yenicə ələ keçirmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını xristianlaşdırmaq yolunda çox ciddi addımlar atmağa başlamışdır. Yuxarıda dediklərimizə əlavə edək ki, köçürməyə qədər əgər Naxçıvan bölgəsində 530 xristian, o cümlədən erməni ailəsi var idisə, Türkmənçay müqaviləsindən sonra buradakı xristianların sayı 4 dəfə artırılaraq daha 2137 ilə köçürülmüşdür. Ordubad dairəsində isə 400 erməni ailəsi var idisə, köçürmə siyasəti tətbiq olunmağa başladığı vaxtdan buranın erməni [34-35] əhalisinin sayı 62,5% artırılaraq 650-yə çatdırılmışdır 25 .
azərbaycanlılar idi: bu vaxt burada 5538 azərbaycanlı ailəsi yaşayırdı ki, onların da sayı 24385 nəfərə bərabər idi. Halbuki erməni ailələrinin sayı köçürməyə qədər 930 idi (və yaxud 5078 nəfər) 26 . Göründüyü kimi, köçürmə siyasətinə qədər Naxçıvan diyarının əhalisinin 82,8%-ni azərbaycanlılar təşkil edirdi; erməni əhalisinin sayı isə 17,2%-ə bərabər, idi. Yeri gəlmişkən, mövzudan bir qədər uzaqlaşaraq, müasir dövrdə aktual səsləndiyini nəzərə alaraq qeyd etməliyik ki, hazırda Azərbaycan torpaqlarına göz dikən erməni təcavüzkarları erməni ideoloqlarının üzdəniraq nəzəriyyələrinə əsaslanaraq heç bir dəlilləri olmadan ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında, xüsusilə Naxçıvan diyarında və Qarabağda yaşamalarını az qala eramızdan əvvəlki dövrlə əlaqələndirirlər. Bu qeyri-elmi fikri ifşa edən Azərbaycan alimlərinin əksəriyyəti, xüsusilə Z. M. Bünyadov, İ. H. Əliyev, M. A. İsmayılov, F. Məmmədova və başqaları mövcud tarixi sənədlərə arxalanaraq ermənilərin Naxçıvan və Qarabağ bölgələrində məskun olmalarını 1828-ci ildə imzalanan Türkmənçay müqaviləsi ilə əlaqələndirirlər. Bu məsələdən bəhs olunarkən nədənsə 1829-cu ildə imzalanmış Ədirnə müqaviləsi xatırlanmır. Halbuki həmin tarixi aktlara (Türkmənçay və Ədirnə müqavilələrinə) hələ ikinci Rusiya-İran müharibəsi və 1828-1829-cu il Rusiya-Türkiyə müharibəsi qurtarar-qurtarmaz rus tarixçiləri və hərbçiləri tərəfindən xüsusi kitablar da həsr,
21 Yenə orada, s. 125-127. 22 И. Шопен.. Göstərilən əsəri, s. 635—638. 23 И. Шопен. Göstərilən əsəri, s. 635-638. 24 Yenə orada. 25 И. Шопен. Göstərilən əsəri, s. 635-638. 26 Yenə orada. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|