SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
31
mənbələrdə göstərilən məlumatlarla nəinki uyğun gəlmir, hətta müəyyən qədər ziddiyyət də təşkil edir. Belə ki, Övliyə Çələbidən xeyli sonra - 1664-cü ildə Azərbaycanda olmuş fransız səyyahı Tavernye Naxçıvanın vəziyyətini təsvir edərək yazırdı: «Naxçıvan çox böyük şəhərlərdən biri olmuşdur. O, Sultan Murad tərəfindən dağıdılmışdır. Orada çoxlu miqdarda gözəl məscidlərin xarabalıqları görünür» 26 . Tavernyedən təxminən on il sonra Azərbaycanda olmuş digər fransız səyyahı Şardenin məlumatı Övliyə Çələbinin yazısını təkzib edir. Onun yazdığına görə, bu dövrdə Naxçıvan şəhərinin ancaq mərkəzi hissəsi tikilib bərpa edilmiş, yerdə qalan hissəsi isə hələ xaraba vəziyyətdə qalmaqda davam edirdi 27 . Şardenin verdiyi .məlumatdan aydın olur ki, vaxtı ilə 30 min ailənin yaşadığı Naxçıvan şəhərində XVII əsrin sonuncu rübündə cəmisi 2 min ev var idi 28 . Bununla belə, Şarden şəhərdə gedən qızğın bərpa işlərindən söhbət açaraq Naxçıvanın «hər cür mallarla və ərzaqla» dolu olan zəngin bazarlarından və digər ticarət mərkəzlərindən də danışır 29 .
Naxçıvan şəhəri də geriləmişdi. Bu dövrdə şəhərdə cəmi 6 min nəfər əhali yaşayırdı 30 . XVIII əsrin birinci yarısında Naxçıvan daha iki dəfə dağıntıya məruz qalmışdır. Əsrin 20-ci illərində şəhəri ələ keçirib dağıdan osmanlı əsgərləri burada 1735-ci ilə qədər qalmışlar. Bundan bir qədər sonra isə şəhər Nadir şahın orduları tərəfindən işğal olunub dağıdıldı. Naxçıvan şəhərinin keçirdiyi dağıntıları xarakterizə edən Azərbaycanda fəaliyyət göstərən rus tarixçisi V. M. Sısoyev yazırdı: «Şübhəsiz ki, çox qədim şəhər olan Naxçıvan X əsrə qədər, bəlkə də çox əvvəllər meydana gəlmişdir. Onun sonrakı tarixini qısaca olaraq aşağıdakı şəkildə ifadə etmək olar: [61-62] hər 200 — 300 ildən bir şəhər özülünə qədər dağıdılmış, lakin hər dəfə yenidən bərpa edilmişdir 31 . XIX əsr rus müəlliflərindən biri isə Naxçıvan haqqında yazırdı ki, hər dağıntıdan sonra «bu şəhər əvvəlki görkəmi ilə olmasa da, əfsanəvi simurq quşu kimi yenidən dirçəlirdi. O, XVIII və XIX əsrlərə özünün əvvəlki zənginliyi və közəlliyini tamamilə itirmiş bir şəhər kimi daxil olmuşdu» 32 .
Lakin iqtisadi və xüsusilə siyasi amillərin təsiri altında bu şəhərlər ya özlərinin əvvəlki qüdrətini itirərək zəifləmiş, ya da tamamilə dağılaraq bir şəhər kimi tarix səhnəsindən silinmişdir. XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan bölgəsində yalnız iki şəhər — Naxçıvan və Ordubad, sözün tam mənasında, orta əsr şəhərləri kimi qalmışdı. Azərbaycan ərazisində müstəqil xanlıqların meydana gəlməsi başqa yerlərdə olduğu kimi, Naxçıvan bölgəsində şəhər həyatına müsbət təsir göstərmişdir. Bir sıra şəhərlərin xanlıqların inzibati mərkəzinə çevrilməsi, xarici hücumların müvəqqəti dayanması şəhərlərdə ticarət və sənətkarlığın inkişafı üçün əlverişli şərait yaratdı. Naxçıvan xanlığının inzibati mərkəzinə çevrilən Naxçıvan şəhərində XVIII əsrin ortalarında yaşayış və inzibati binaların bir hissəsi bərpa olunmuş, iqtisadi, ictimai və mədəni həyat müəyyən dərəcədə dirçəlməyə başlamışdı. Lakin XVIII əsrin 70 — 80-ci illərindən başlayaraq Naxçıvan xanlığında feodal ara müharibələrinin Yeni qüvvə ilə şiddətlənməsi, əsrin 80-ci illərində Kartli-Kaxetiya çarlığının və Qarabağ xanlığının Naxçıvan xanlığını hədələməsi, 90-cı illərdə İran və rus qoşunlarının hücumları, XIX əsrin əvvəllərində baş vermiş Rusiya-İran müharibələri iqtisadi həyatın digər sahələri kimi şəhərlərə də olduqca mənfi təsir göstərmişdir. Bu təsir o qədər böyük olmuşdur, ki, Naxçıvan şəhəri rus qoşunları tərəfindən işğal edildikdən (1828) sonra da uzun müddət öz sima- [62-63]
sını dəyişdirə bilməmiş 33 , feodal şəhəri olaraq qalmışdır. Öyrəndiyimiz dövrdə Naxçıvan öz möhtəşəm bina və abidələri ilə fərqlənmirdi. «Xan sarayından başqa, demək olar ki, Naxçıvandakı evlərin əksəriyyəti birmərtəbəli idi. Evlərin damları yastı və bir-birinə oxşayırdı» 34 . Şəhər evlərinin əksəriyyəti daş və palçıqla hörülmüş hündür hasarlarla əhatə olunmuşdur. Evlərin belə hasarlarla əhatə olunmasını tədqiqatçı K. Engelqard belə izah edir: «Evlərin bu tipdə tikilməsini həm asiyalıların qısqanclığı ilə, həm də özlərini müdafiə etmək hissləri ilə izah etmək lazımdır. Çünki ardı-arası kəsilməyən basqınlar və hər saatda təhlükə gözlənildiyi zamanda, hər ev bir qalanı əvəz edirdi» 35 . Xanlıqlar dövründə «Azərbaycanda elə bir şəhər, yox idi ki, yadelli işğalçıların hücumundan və ya qanlı feodal ara vuruşmalarından xətər çəkməsin» 36 . Bütün 26 Sitat R. M.
M ƏMMƏDOVUN göstərilən əsərindən götürülmüşdür (s. 137). 27 Путешествие Шардена. Тифлис, 1902, с. 12. 28 Yenə orada. 29 Yenə orada. 30 И. П. Петрушевский. Göstərilən əsəri, s. 302. 31 Е. М. Сысоев. Древности Нахичеванской АССР. – Баку, 1928, с. 89. 32 К. Н. Никитин. Göstərilən əsəri, s. 114. 33 NƏST, s. 68. 34 Yenə orada. 35 K. Engelqard. Göstərilən əsəri, s. 350. 36 F. M. Əliyev. Şimali Azərbaycan şəhərləri, s 30 Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|