SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
32
bunlar ona gətirib çıxarmışdı ki, vaxtı ilə mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra şəhərlər dağılmış və kiçilmiş, habelə reqressiv hadisə olan şəhərlərin aqrarlaşması prosesi güclənmişdi. Öyrəndiyimiz dövrün siyasi hadisələri Naxçıvan bölgəsinin şəhərlərinə, ilk növbədə Naxçıvan şəhərinə ciddi ziyan vurmuşdu. Məsələ burasındadır ki, XVIII əsrin 80-ci illərinin sonlarında İranda Qacar sülaləsinin əsasını qoymuş lakin şah tacını qoymağa tələsməyən Ağa Məhəmməd xan 90-cı illərin əvvəllərində, demək olar ki, bütünlükdə İranı (Xorasandan başqa) öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. O, eyni zamanda özünü Cənubi Qafqazın da hakimi kimi hiss etdi. Çünki İranda Səfəvi hakimlərinin dövründə qərarlaşdırılmış ənənəyə
görə şah həm də Azərbaycanın, Gürcüstanın və Ermənistanın ali hakimi olmalı idi 37 . Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının bəzilərini özünə tabe edən Ağa Məhəmməd xan 1791-ci ildən başlayaraq öz qoşunlarını Şimali Azərbaycana yürüş etmək üçün hazırlıq verməyə başladı. Qəribədir ki, hətta bu bəd xəbəri eşidən bəzi Azərbaycan xanları yenə də [63-64]
bir-birilə ədavət etməkdən əl çəkmədilər. Belə ki, 1792-ci ildə qarabağlı İbrahim Xəlil xan Naxçıvana əl uzatmaq fikrinə düşdü. O, öz qohumu olan Dağıstanın nüfuzlu feodallarından Ümmə (Ömər) xanla ittifaqa girərək, onu da əsasən muzdlu qoşunlarla Naxçıvan qalasına yürüş etməyə dəvət etdi. Müttəfiq qoşunlarının sayı on bir minə çatdı. Lakin qalanın mühasirəsi uzun çəkmədi. Tezliklə Xoy və İrəvan xanlarının köməyi ilə Kəlb Əli xan düşmən qoşunları ilə birlikdə döyüşdə qələbə çaldı. Bu barədə P. Q. Butkovun əsərində oxuyuruq: «Naxçıvanlı Kəlb Əli xan Xoy və İrəvan xanlarının köməyi ilə onlar (düşmənlər — S. B.) üzərində qələbə çalıb, onları Qarabağa qayıtmağa məcbur etdi» 38 . Bu günə kimi Naxçıvan ətrafında gedən döyüş yeri «Ləzgi qıran» adlanır. Qarabağ və Dağıstandan gələn qoşunlar yenicə Naxçıvan xanlığının ərazisini tərk etmişdilər ki, Ağa Məhəmməd xanın qasidləri İran hökmdarının fərmanları ilə Azərbaycana daxil oldular. Mənşəcə türk (azərbaycanlı) olan Qacar tayfasının nümayəndəsi Ağa Məhəmməd xan elə güman edirdi ki, Azərbaycan xanları ilə ümumi dil tapa biləcək. Bu məqsədlə o, «...hər bir xana öz nümayəndəsini göndərdi ki, ona tabe olmaq rəmzi kimi girov sifəti ilə arvadını, uşağını və ya qardaşını göndərsin» 39 . Qacarlar tərəfindən girovların alınması mərkəzdən uzaqda olan feodalların həmişə itaətdə olmasına zəmanət verirdi 40 . Ağa Məhəmməd xanın qoşunları qarşısında müqavimət göstərməyə kifayət qədər gücü olmayan naxçıvanlı Kəlb Əli xan qeyri-səmimi olsa da, zahiri tabeçilik rəmzi kimi gözü Naxçıvan taxtında olan və onun sevmədiyi əmisi oğlu Abbas Qulu xanı bir girov kimi Ağa Məhəmməd xanın düşərgəsinə göndərdi 41 . Belə addımı atmaqla o, bir tərəfdən, İran hökmdarının bir nov tələbini ödəyir, digər tərəfdən, xan olmaq iddiası ilə yaşayan Abbas Qulu xanı Naxçıvandan uzaqlaşdırırdı. Lakin Ağa Məhəmməd xan bilirdi ki, Kəlb Əli xanın onun yanına göndərdiyi Abbas Qulu xan onun doğma qardaşı deyil. O, həmçinin bilirdi ki, Kəlb Əli [64-65]
xan əmisi oğlunu sevmir, və onu, sadəcə olaraq, özündən uzaqlaşdırmışdır. Təbiətən çox qəddar olan Ağa Məhəmməd xan bunu bilsə də Naxçıvandan gələn girovu qəbul etdi, lakin buna görə Kəlb Əli xandan qisas almağı unutmadı. 1797-ci ildəki Azərbaycana ikinci yürüşü zamanı özünü İranda şah elan edən Ağa Məhəmməd qəddarlıqla Kəlb Əli xandan qisas aldı. Şah onu özünün düşərgəsinə dəvət edib, xaincəsinə həbs etdirib, gözlərini çıxartdırıb məhbus kimi Tehrana göndərdi 42 . Bu hadisədən sonra Naxçıvan şəhəri İran sərbazları tərəfindən amansızcasına qarət olunmuşdu. Şahın əmri ilə Naxçıvan əhalisinin bir hissəsi zorla İrana köçürülmüşdü. Bu hadisədən sonra Naxçıvanın əhalisinin sayı xeyli azalmışdı. Təkcə bunu qeyd etmək kifayətdir ki, XVII əsrin sonlarında Naxçıvanda 2 min ev olduğu halda, XVIII əsrin əvvəlində cəmi 700 ev qalmışdı
43 . Naxçıvan, xüsusilə birinci və ikinci Rusiya-İran müharibələri dövründə xeyli dağıntıya məruz qalmışdı. Birinci Rusiya-İran müharibəsi başa çatdıqdan sonra 1813-cü ildə Naxçıvanda olmuş məşhur səyyah Qaspar Druvil yazırdı: «Naxçıvan acınacaqlı bir vəziyyətdədir. Burada ancaq bir-birinə sıxılmış xarabalıqlar gözə dəyir; belə güman etmək olar ki, o, bir daha özünün əzəmətini bərpa edə bilməyəcək» 44 . XIX əsrin 30-cu illərində Naxçıvanda olmuş rus məmurları da onun əsaslı dağıntılara məruz qaldığından və hələ də bərpa olunmadığından bəhs edirlər: «Naxçıvan bir qədər əvvəl hücumla alınmış şəhəri xatırladır» 45 .
37 В. Н. Левиатов. Göstərilən əsəri, s.163. 38 P. Q. Butkov. Göstərilən əsəri, s. 319. 39 Новая история зависимых и колониальных стран. – М., 1940, с. 216. 40 P. Q. Butkov. Göstərilən əsəri, s. 320. 41 Новая история зависимых и колониальных стран, с. 216. 42 Ağa Məhəmməd şah Kəlb Əli xanı bir də ona görə cəzalanırdı ki, 1796-cı ildə rus qoşunları Şimali Azərbaycanda olduqları zaman o, rus ordusunun komandanlığı ilə məktublaşmışdır. 43 NƏST, s. 17, 18. 44 Гаспар Друвиль. Путеществие в Персию в 1812 и 1813 гг., ч. 1. – М., 1826, с. 48. 45 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siyahı, 353-cü sənəd, v. 6. 311-5. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|