SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
30
Naxçıvan bölgəsinin mühüm ticarət mərkəzlərindən biri də Əylis şəhəri idi. XVII əsrdə burada 10 min ailə yaşayırdı 15 . Əgər bu rəqəmin reallığını qəbul etsək və hər ailədə orta hesabla 5 nəfərin yaşadığını nəzərə alsaq, göstərilən dövrdə Əylisdə təxminən 50 min nəfər adamın yaşadığını söyləyə bilərik. XVII əsrdə Əylis şəhərinin yüksəliş dövrü keçirdiyini digər mənbələr də təsdiq edir. Hətta XVII əsrin sonlarında ümumi iqtisadi tənəzzül şəraitində belə bu şəhər öz ticarət əhəmiyyətini itirməmişdi. Culfa şəhəri dağıldıqdan - [58-59]
sonra bu şəhərin ticarət əhəmiyyəti daha da artdı. Əsrin sonunda burada yeni bazar və karvansaranın tikilməsi 16 də
yuxarıda deyilən fikirləri bir daha təsdiq edir. Naxçıvan bölgəsinin digər, şəhərlərindən fərqli olaraq Əylis şəhəri ölkəni bürümüş iqtisadi tənəzzülə və dəfələrlə yadelli işğalçıların hücumlarına məruz qalmasına baxmayaraq, XVIII əsrin ortalarınadək öz əhəmiyyətini qoruyub saxlaya bilmişdi. Nadir şahın ölümündən sonra keçmiş Səfəvilər dövlətinin ərazisini bürümüş qanlı müharibələr bu dəfə Əylis şəhərindən də yan keçmədi. Məhz XVIII əsrin ortalarında Əylis şəhəri tamamilə dağılmış, ticarət və sənətkarlıq mərkəzi kimi öz əhəmiyyətini itirmişdi. Mənbələrin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, 1751 — 1752-ci illərdə Azərbaycanın cənub vilayətlərində hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan Azad xan Kartli-Kaxetiya çarlığına hücum edərkən 17 yolüstü Əylis şəhərini də mühasirəyə almışdı 18 . Şəhər əhalisi ciddi müqavimət göstərsə də, uzunmüddətli mühasirəyə tab gətirməyib nəticədə məğlubiyyətə uğradı. Şəhəri ələ keçirdikdən sonra Azad xan əhalinin xeyli hissəsini qırdı, şəhərin özünü isə yerlə yeksan etdi 19 . Sonralar Əylis şəhərinin yerində onun ticarət və sənətkarlıq ənənələrini qismən davam etdirən üç böyük kənd — Aşağı Əylis, Yuxarı Əylis və Varakort kəndləri meydana gəldi 20 əvvəllərində tərtib olunmuş kamera l təsvirlərdən aydın olur ki, adları çəkilən hər üç kənddə əhalinin başlıca məşğuliyyəti ticarət və sənətkarlıq olmuşdur 21 .
XVII əsrin əvvəllərində yeni "qüvvə ilə qızışan Səfəvi-Osmanlı müharibələri nəticəsində şəhər xeyli dağıntıya məruz qalmışdı. Onu da qeyd etməliyik ki, XVII əsrin əvvəllərində gedən müharibə zamanı Nax- [59-60] çıvan
həm Səfəvi, həm də Osmanlı qoşunları tərəfindən dağıdılmışdı. Naxçıvanın strateji əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirən Şah I Abbas ilk əvvəl bu şəhəri öz ordusunun
dayaq məntəqəsinə çevirmək qərarına gəlmişdi 22 . Lakin türk ordusunun hücumlarına tab gətirə bilməyən Səfəvi qoşunları Naxçıvanı tərk etməyə məcbur olmuşlar. Lakin düşməni hər hansı ərzaqdan məhrum etmək məqsədi ilə Səfəvi qoşunları şahın əmrinə əsasən geri çəkilməmişdən əvvəl şəhərdə və bütövlükdə bütün vilayətdə böyük dağıntılar törətdilər. Bəzi mənbələrin verdiyi məlumata görə, 1605-ci ildə Naxçıvan şəhərindən və bölgəsindən 70 min adam İranın içərilərinə sürgün edilmişdi. «Böyük sürgün» adı almış tədbir zamanı Azərbaycanın digər yerləri kimi, Naxçıvan bölgəsinin şəhərləri, ilk növbədə Naxçıvan şəhərinin özü, sözün həqiqi mənasında, xarabalığa çevrilmişdi. Bu dövrün hadisələrindən bəhs edən mənbələrdən birində göstərilirdi ki, həmin bölgədə Naxçıvandan tutmuş Vana qədər bir dənə də bina salamat qalmamışdı 23 . XVII əsrin 30-cu illərində Naxçıvan şəhəri yenidən böyük dağıntıya məruz qaldı. 1635-ci ildə Mehmed paşanın başçılıq etdiyi türk qoşunları hələ bərpa olmağa macal tapmamış şəhəri ələ keçirib yenidən dağıtdılar 24 . Məlumdur ki, yüz ildən çox davam edən Səfəvi-Osmanlı müharibələri 1639-cu ildə sülh bağlanmaqla nəticələndi. Ölkənin digər yerləri kimi, Naxçıvan bölgəsinin şəhərlərinin də bərpası üçün əlverişli şərait yarandı. Lakin Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə şəhər həyatına elə ağır zərbə vurulmuşdu ki, XVII əsrin ikinci yarısında hərbi əməliyyatların kəsilməsinə baxmayaraq onu tam bərpa etmək mümkün olmamışdı. Bu baxımdan əsrin ortalarında Azərbaycanda olmuş türk səyyahı Övliyə Çələbinin məlumatları xeyli təəccüb doğurur. O yazır ki, türk işğalından sonra «bu yerlər xeyli abadlaşmışdır. Şəhərdə 10200 ev, 70 məscid və 40 ibadətxana, 20 karvansara, 7 hamam [60-61]
və 1000-ə yaxın dükan vardı» 25 . Türk səyyahının verdiyi bu məlumatlar digər 15 И. Шопен. Göstərilən əsəri, s. 869. 16 Дневник Закария Акулисского. – Ереван, 1939, с. 121. 17 С. М. Алиев. Междоусобные войны и борьба за верховую власть в Иране после распада империи Надир шаха. Bax: Иран. История и культура в средние века и новое время. М., 1980, с. 42; Г. Кикодзе. Ираклий II. – Тблиси, 1945,с. 33-35. 18 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siyahı, 358-ci sənəd, v. 6. 19 Yenə orada. 20 Yenə orada, v. 57-109. 21 Yenə orada, v. 57-109. 22 А. А. Рахмани. «Тарих-и алам-арайи Аббаси» как источник по истории Азербайджана. – Баку: Элм, 1960, с. 99. 23 И. П. Петрушевский. Азербайджан в XVI — XVII вв. Сборник статей по истории Азербайджана вып. I. 1949, с. 278. 24 R Məmmədov. Göstərilən əsəri, e. 136-137. 25 Эвлия Челеби. Книга путешествие (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII). Вып. З. – М., 1983, с. 114- 115.
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|