SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
məhsul yığılırdı. 1828-çi ildə Naxçıvan bölgə [43-44] sində 500 xalvara yaxın və yaxud 10 min pud çəltik yığılmışdı 55 . Pambıqçılıq Naxçıvan diyarının əhalisi uçun çox faydalı məşğuliyyət idi və demək olar ki, bütün mahallarda əkilirdi. Əldə olan məlumata görə, Naxçıvan şəhərinin ətrafında və eyni adlı mahalın 20 kəndində, Xok mahalının bütün kəndlərində, Əlincə mahalının dörd kəndində və Ordubad bölgəsinin torpaqlarının 250 xalvarında pambıq əkilirdi. 1828-ci ildə Naxçıvan bölgəsində 300 xalvara yaxın və yaxud 6 min pud pambıq yığılmışdı 56 . Naxçıvan diyarında, xüsusilə Dərələyəz mahalında əkilən kətandan əsas etibarilə yağ almaq üçün istifadə olunurmuş 57 . Arıçılıq və ipəkçiliklə, əsasən, Ordubad bölgəsində məşğul olurdular. İpəkçilik kənd təsərrüfatının o qədər gəlirli sahəsi idi ki, hər tut ağacından ildə 1 manat 20 qəpik vergi alınırdı
58 . Bütün Ordubad bölgəsində 100 min tut ağacı var idi ki, bunun da 10%-i, yəni 10 min ədədi Ordubad şəhərində yerləşirdi 59 . Heç də təsadüfi deyildir ki, XIX əsrin 20-ci illərində Ordubad şəhərində 200 pud ipək istehsal olunurdu
60 . Bostançılıq Naxçıvan diyarı əhalisinin gündəlik güzəranı üçün çox əhəmiyyətli idi. Bostançılıqla Əlincə mahalında və Naxçıvan şəhəri daxil olmaqla eyni adlı mahalın 26 kəndində məşğul olurdular. 1828-ci ildə Naxçıvan bölgəsinin əkilən torpaqlarının 50 xalvarında bostan əkilmişdi ki, buradan da yarım milyon pud məhsul (görünür, qarpız və yemiş) yığılırdı. Üzüm bağlarının əksəriyyəti Naxçıvan bölgəsində becərilirdi. Burada 30 xalvara yaxın üzüm bağı var idi. Əsas etibarilə kişmiş üçün istifadə edilən bir xalvar üzüm sahəsindən 400 batmana yaxın məhsul yığılırdı 61 . Ümumiyyətlə. Naxçıvan şəhərində XIX əsrin 20-ci illərində 12 min batmana yaxın üzüm yığılırdı. [44-45]
Ordubad şəhərinin və eyni adlı bölgənin mahallarında bağçılıq əsas məşğuliyyət sahələrindən biri olmuşdur. Ordubad bölgəsində 200 xalvar əkin sahəsində meyvə bağları salınmışdı ki, bunun da 30 xalvarı Ordubad şəhərində və onun ətrafında yerləşirdi 62 .
tutulurdu. Naxçıvan bazarında buğdanın bir batmanının qiyməti 40 gümüş qəpik, unun bir batmanı 50 gümüş qəpik, arpanın bir batmanı 30 gümüş qəpik idi. Darı ən ucuz dənli bitkilərdən idi — onun hər batmanı 20 gümüş qəpiyə müəyyən edilmişdi. Çəltiyin qiyməti isə buğdanın qiyməti. kimi 40 gümüş qəpik olmuşdu. Naxçıvan bazarında ən bahalı kənd təsərrüfatı məhsulu olan pambığın bir batmanının qiyməti 4 manat 50 qəpiyə bərabər idi 63
Ordubad bazarında isə pambığın qiyməti Naxçıvan bazarında bu məhsula qoyulan qiymətdən nisbətən baha idi: bir batman pambıq, adətən, 5 manat 50 qəpiyə satılırdı. Ordubad bölgəsində əhalinin bir qismi ipəkçiliklə məşğul olur, əldə etdiyi məhsulu həm məişətdə işlədir, həm də bazara çıxarırdı. Əldə edilən ipək keyfiyyət etibarilə müxtəlif olduğu kimi, onun bazar qiyməti də müxtəlif idi. Məsələn, birinci növ ipəyin qiyməti Ordubad bazarında 12 tümənə, ikinci növünün qiyməti isə 7 tümənə bərabər idi 64 .
ölkələrə də ixrac edilirdi. Ordubad bölgəsindən ən çox meyvə və meyvə qurusu ixrac olunurdu. Meyvə qurusu Tiflisə, meyvənin özü isə İrana, Qaradağ xanlığına aparılır və orada buğdaya dəyişdirilirdi 65 .
çeşidinə və eyni zamanda forması ilə həcminə öz təsirini göstərirdi. Həmin məsələlərin tədqiqatı mövzumuza uyğun gəlmədiyi üçün bu barədə ətraflı danışmayacağıq. Təkcə [45-46]
onu qeyd edək ki, dövrün tədqiqatçıları xanlıqlar dövründə Azərbaycanda otuzdan artıq vergi növünün mövcud olduğunu göstərir 66 . Belə bir vəziyyəti Naxçıvan xanlığına da şamil etmək olar. Bu isə bir növ 55 NƏST. s. 191. 56 Yenə orada, s. 89-191. 57 Yenə orada, s. 205. 58 Yenə orada, s. 195, 199. 59 Yenə orada, s. 195. 60 Yenə orada, s. 90. 61 Yenə orada, s. 91. 62 NƏST, s. 195, 197, 198. 63 Yenə orada, s. 97. 64 Ə. S. Sumbatzadə.Промышленность Азербайджана… с. 122. 65 NƏST, s. 202. 66 Bax: И. P Петрушевский. Göstərilən əsəri. 24
əhalinin məşğuliyyətinin də çoxsaylı olmasına işarədir. Xanlıqlar dövründə əhalidən kənd təsərrüfatı vergilərindən savayı «mancanaq pulu» və ya «dəyirman pulu» vergiləri də alınırdı. Məlumdur ki, «manacaq pulu» ev şəraitində mancanaqdan istifadə edən, yəni toxucu dəzgahından istifadə edən toxuculardan alınırdı. «Dəyirman pulu» isə şübhəsiz ki, dəyirman sahiblərindən toplanırdı. Belə misalların sayını artırmaq da olardı. Gətirdiyimiz misallar bir daha əhalinin məşğuliyyətinin rəngarəng olmasını göstərən dəlillərdəndir.
Naxçıvan xanlığında maldarlığın coğrafiyası ilə bağlı faktiki materialın azlığı bu məsələnin geniş xronoloji çərçivədə araşdırılmasına imkan vermir. Bununla belə mövcud faktiki materiallar əsasında qarşıya qoyduğumuz məsələni heç olmazsa, ümumi şəkildə həll etməyə cəhd edəcəyik. İlk növbədə qeyd etməliyik ki, bütün Azərbaycanda olduğu kimi, Naxçıvan diyarında da kənd təsərrüfatında əkinçilikdən sonra ən mühüm sahə maldarlıq idi 67 .
diyarının, demək olar ki, bütün mahallarında məşğul olurdu 68 . Naxçıvan diyarının bir çox mahallarında, xüsusilə Dərələyəz mahalının şərq hissəsində maldarlıq üçün lazım olan otlaqların çoxluğundan burada maldarlıq əhalinin əsas məşğuliyyətinə çevrilmişdi. Bu da təsadüfi deyildi, çünki buradakı torpaq sahələrinin əksəriyyəti əkinçilik üçün yararsız olduğuna görə otlaqların sahəsi daha çox idi 69 . Xok mahalında da vəziyyət belə idi. Burada suyun azlığından torpaqların çoxu əkilib-becərilmir və ona
[46-47] görə də həmin yerlər otlaq kimi istifadə olunurdu. Mənbələrdə Ordubad bölgəsində də xeyli otlaq yeri olduğu qeyd edilir. 70
Mənbələrdən aldığımız məlumata görə, Naxçıvan diyarında buynuzlu heyvanların sayı nəqliyyat heyvanlarından təqribən 10 dəfə çox idi. Naxçıvan diyarında qoyunçuluq daha çox inkişaf etmişdir. XIX əsrin birinci rübündə buynuzlu və nəqliyyat heyvanlarının həm sayı, həm də aralarındakı nisbət baxımından Ordubad bölgəsində vəziyyət Naxçıvan bölgəsindəki vəziyyətlə, demək olar ki, eyni idi. Ordubad bölgəsində də qoyunçuluq digər sahələrlə müqayisədə nisbətən inkişaf etmişdi. Eyni zamanda buynuzlu heyvanların sayı nəqliyyat heyvanlarının sayından təqribən 13 dəfə çox idi. Naxçıvan əyalətinin statistik təsvirindən müəyyən etmək olar ki, Ordubad bölgəsində nəqliyyat heyvanları arasında dəvə barəsində məlumat verilir. Lakin dəvənin hansı mahallarda olması haqqında isə heç bir məlumat verilmir. Güman etmək olar ki, dəvədən əsas etibarilə ticarətlə məşğul olan yerlərdə istifadə olunurdu. Maldarlıq sahəsində Ordubad bölgəsində vəziyyət Naxçıvan bölgəsi kimi olsa da, heyvanların miqdarı sahəsində o, Ordubad bölgəsindən xeyli irəlidə idi. Dəvələrin sayı çıxılmaq şərti ilə istər heyvanların ümumi sayı — istər buynuzlu heyvanlar (69%), istərsə də nəqliyyat heyvanları (74",4%) və eyni zamanda bütün digər göstəricilər baxımından (öküz və camışın ümumi sayının 89,3%-i, qoyun, qoç və keçilərin 60%-i, atların 88,7%-i, ulaqların 61,5%-i) çoxluq Naxçıvan bölgəsinin payına düşürdü. Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra tərtib olunan məlumata görə, Naxçıvan dairəsi üzrə 96733 heyvan var idi ki, bunların da 92,7%-i (89725 baş) buynuzlu heyvan, 7,3%-i isə (7048 baş) nəqliyyat heyvanı idi. Xanlıq dövründən miras qaldığına görə ümumi təsəvvür yaratmaq üçün həmin rəqəmlərdən, bizcə, istifadə etmək olar. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Naxçıvan bölgəsində olduğu kimi, Ordubad bölgəsində də maldarlığın başqa sahələrinə nisbətən qoyunçuluq xeyli inkişaf etmişdi (burada heyvanların ümumi sayının 62,4%-i qoyunların payına düşürdü). [47-48]
Heyvanların mahallar üzrə paylanmasına gəldikdə isə onların mühüm hissəsi Bilev (39,9%) və Dəstə (23,8%) mahallarının payına düşürdü. Bunlardan sonra ardıcıllığa görə Ordubad şəhəri daxil olmaqla eyni adlı mahal (18,5%), Cənənab (9,5%) və Əylis (8,3%) mahalları gəlirdi. Bir baş qoyun və keçidən ildə 3.8 batman və yaxud 4,5 funt 71 və ya hər 9 qoyun və keçidən 1 pud yun almaq mümkün idi 72 . Belə olduğu halda, Naxçıvan diyarı üzrə 69953 baş qoyun və keçinin olduğunu nəzərə alsaq, hər il alınan yunun həcminin 7772,5 puda bərabər olduğunu söyləyə bilərik.
67 И. Шопен. Göstərilən əsəri, s. 789, 795. 68 NƏST, s. 92. 69 Yenə orada, s. 81. 70 NƏST, s. 77, 199. 71 Funt — 409,5 q-a bərabərdir. 72 И. Шопен. Göstərilən əsəri, s. 794-795. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|