SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
19
olunmuşdur. Həmin kitablardan ən maraqlısının müəllifi S. Qlinka 27 və əsərindən istifadə etdiyimiz İ. Şopendir. Bu məsələyə XX əsrin əvvəllərində N. Şavrov da toxunmuşdur 28 . S. Qlinkanın yazdığına görə, Türkmənçay müqaviləsindən üç ay yarım keçmiş Rusiyanın yeni ərazilərinə, daha doğrusu çar Rusiyası tərəfindən işğal olunmuş
[35-36] sabiq Naxçıvan, İrəvan və Qarabağ xanlıqlarına 40000 erməni köçürülmüşdür. Bu «köçürmənin» təşəbbüsçüsü milliyyətcə erməni olan X. Y. Lazarev idi. O, hələ ikinci Rusiya-İran müharibəsi bitməmiş 1827-çi ildə ermənilərin Şimali Azərbaycana köçürülmələrinin layihəsini tərtib edərək çar hökumətinə təqdim etmişdi. Bu layihənin ana xəttini Rusiya imperiyasının tərkibində «Erməni çarlığının bərpa olunması» təşkil edirdi. Həmin ideya Rusiyanın hakim dairələri üçün İranla Türkiyə sərhədlərində xristianlardan ibarət olan vilayətin yaradılmasına bir bəhanə oldu. 1828-ci ilin mart ayında general-adyutant A. X. Benkendorf X. Y. Lazerevin layihəsini imperator I Nikolaya təqdim etdi. Həmin bədnam layihədə «Qədim Ermənistana» aid olan yerlərin adı çəkilmişdir: Naxçıvan, İrəvan, Şəki, Şamaxı xanlıqlarının əraziləri. İmperator I Nikolayı hər şeydən əvvəl, Türkiyə və İranla, yəni müsəlman ölkələri ilə sərhəd zonalarını möhkəmləndirmək daha çox maraqlandırdığı üçün o, 1828-ci il martın 21-də xüsusi qərarla Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarını ləğv edərək əvəzində həmin ərazidə süni olaraq «Ermənistan vilayəti» yaratdı. Bu vilayət 1850-ci ilə kimi davam etmiş, sonra isə İrəvan quberniyası ilə əvəz olunmuşdur. Naxçıvan diyarı da həmin quberniyaya daxil edilmişdir 29 .
Yuxarıda göstərildiyi kimi, köçürmə siyasəti nəticəsində Naxçıvan diyarında erməni əhalisinin sayı xeyli artdı. Doğrudur, bu siyasət nəticəsində ermənilər sayca azərbaycanlılardan çox ola bilməsələr də, hesablamalarımıza görə, əgər azərbaycanlıların sayı artmamışdısa da (halbuki İ. Şopennn cədvəlindən də göründüyü kimi, müəllif azərbaycanlı əhalisinin sayının artıb-artmamasına dair heç bir fikir söyləmir və statistik məlumat vermir), köçürülmə nəticəsində Naxçıvan diyarında yaşayan azərbaycanlıların sayı 58,8%, ermənilərin sayı isə 1,2%-ə bərabər olmuşdur. Bununla bərabər, qeyd etmək istərdik ki, köçürmə siyasətinə qədər və köçürülmələr dövründə azərbaycanlı əhalinin təbii artımını inkaredilməz bir fakt kimi qəbul etsək, Naxçıvan diyarının etnik tərkibində azərbaycanlıların payına düşən 58,8%-i bir [36-37] minimum olaraq qəbul etmək lazımdır. Biz əminik ki, aşkar olunacaq yeni sənədlər fikrimizi təsdiq edər. Araşdırdığımız mənbələrdə Naxçıvan diyarının müsəlman əhalisinin tayfalar üzrə bölündüyü də qeyd edilir. Ancaq bu bütün əhaliyə deyil, yalnız Naxçıvan şəhəri və eyni adlı mahalda yaşayan Kəngərlilərə, həmçinin Dərələyəz mahalının şərq hissəsində yaşayan və «Qaraca kürdləri» adlanan əhaliyə də aid edilmişdi. «Statistik təsvir»in verdiyi məlumata görə, Kəngərlilərin 20 tayfadan ibarət olduğu qeyd edilir. 920 ailədən ibarət olan Kəngərlilər Naxçıvan mahalının 18 yaşayış məntəqəsində məskunlaşmışdılar. Bunlardan doqquz tayfa Naxçıvan şəhərində, on biri isə Naxçıvan mahalının 17 kəndində yaşayırdı 30 . «Qaraca kürdləri» doqquz tayfadan və 660 ailədən ibarət idi. Onlar tatar dilinin (Azərbaycan dili nəzərdə tutulur — S. V.) xüsusi bir ləhcəsində danışırlar 31 .
məlumat verən İ. Şopenin tərtib etdiyi cədvələ əsasən Naxçıvan diyarının iki şəhərində — Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində 2133 ailə (8904 nəfər) yaşayırdı. Bunlardan da Naxçıvanda 1330-u, Ordubadda isə 803 ailə yaşayırdı 32 . Kənd əhalisinə gəldikdə isə Naxçıvan xanlığının İrana bağlı olduğu dövrdə xanlığın kənd əhalisinin sayı 4850 ailə idi ki, bunun da əksəriyyəti, yəni 3500 ailə (72,1%) Naxçıvan bölgəsində, 1350 ailə (27,9%) isə Ordubad bölgəsində yaşayırdı 33 . Göründüyü kimi, hər iki bölgədə kənd əhalisinin sayı şəhər əhalisinin sayından xeyli üstün idi. Əhalinin sıxlığı məsələsinə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı mahalların əhalisinin sayının məlum olmasına baxmayaraq, onların yerləşdikləri ərazinin ölçüsü barədə əlimizdə heç bir dəlil yoxdur. Odur ki, əhalinin sıxlığı haqqında yalnız [37-38] Naxçıvan və Ordubad bölgələri üzrə hesablamalarımızın nəticəsini bildirə bilərik. Naxçıvan diyarı ərazisinin yuxarıda qeyd edildiyi kimi, 4500 verstə, o cümlədən Naxçıvan bölgəsi ərazisinin 3300 verstə, Ordubad bölgəsininkinin isə 1200 verstə bərabər olduğu və bütün diyarın
27 S. Qlinka. Göstərilən əsəri. 28 Н. Шавров. Русская колонизация на Кавказе. Вопросы колонизации. – СПб. 1911. 29 В. Туманян. Материалы к новой истории Восточной Армении. – «Вестник общественных наук», Ереван, 1986, №8, с. 88. 30 NƏST, s. 31-32. 31 Yenə orada, s. 32, 80; 1839-cu ildə Kəngərlilərin sayı 1270 ailəyə bərabər idi. Bax: Колониальная политика российского царизма в Азербайджане в 20-60-х годах XIX в., ч. I. – М. – Л.: 1936, с. 153. 32 И. Шопен. Göstərilən əsəri, s. 540. 33 Yenə orada. 20
əhalisinin sayının isə 41482 nəfərə çatdığı nəzərə alınarsa, o zaman bu dövrdə Naxçıvan diyarında əhalinin sıxlığına görə I verstə 9,2 nəfər düşdüyünü müəyyən etmək olar. Naxçıvan xanlığının əhalisi hüquq və vəzifələri baxımından vergi verənlərə və vergidən azad olunanlara bölünürdü. Vergidən azad olunanlara xan ailəsinin üzvləri, bəylər, sultanlar, məliklər, din xadimləri (axund, molla, seyid və s.) daxil idilər. Yerdə qalanlar isə, yəni kəndlilər, sənətkarlar, ticarətlə məşğul olanlar, bir sözlə, gəliri olan şəxslər vergi verənlər qrupuna daxil idilər 34 . Vergidən azad olunmuş ailələr əsas etibarilə Naxçıvan bölgəsində, xüsusilə də Naxçıvan şəhərində, Ordubad bölgəsi üzrə isə Ordubad şəhərində yaşayırdılar 35 .
şərtlənirdi. «Statistik təsvir»də, İ. Şopenin yuxarıda adını qeyd etdiyimiz əsərində və digər müəlliflərin əsərlərində Naxçıvan diyarı əhalisinin məşğuliyyət sahələri, onun coğrafiyası barədə geniş məlumat verilmişdir. Əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlığın bir çox sahələri isə burada əhalinin əsas məşğuliyyəti idi. Naxçıvan diyarı ərazisinin böyük bir hissəsi əkinçilik üçün yararlı olduğuna görə burada buğda, arpa, darı, çəltik, pambıq, tütün, mərcimək, noxud əkib-becərir, bağçılıq və bostançılıqla məşğul olurdular 36 . Otlaqların bol olması Naxçıvan diyarında maldarlığın inkişafı üçün əlverişli şərait yaradırdı. Xırda və iribuynuzlu mal-qara bəsləyən Naxçıvan diyarının əhalisi dəri aşılamaqla, yağ-süd məmulatlarının istehsalı ilə də məşğul olurdu 37 . [38-39]
Eyni zamanda əhali Naxçıvan diyarında sənətkarlığın bir çox sahələri ilə də məşğul idi. Bez parça- ların istehsalı, zərgərlik. dəmirçilik, qalayçılıq və digər sənətkarlıq sahələri Naxçıvan diyarında çox yayılmışdı 38 .
keçiriləcəkdir.
Tədqiqatçıların haqlı fikrincə, Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra Naxçıvan diyarında da nə sosial-iqtisadi münasibətlərdə, nə də məhsuldar qüvvələrin inkişafında XIX əsrin birinci yarısında elə bir əhəmiyyətli dəyişiklik baş verməmişdir. Kənd əhalisi yenə də əsasən taxılçılıq, maldarlıq, ipəkçilik, bağçılıqla və s. məşğul olmuşdu 39 . Başqa Azərbaycan xanlıqlarından bir qədər gec Rusiya tərəfindən zəbt edilən Naxçıvan diyarında da vəziyyət belə idi. Arxiv sənədlərinin azlığına, əldə olan sənədlərin verdiyi məlumatların isə məhdud olmasına baxmayaraq, onları Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələri, o cümlədən Naxçıvan diyarı, onun mahalları üzrə araşdırdıqda bu diyarın sosial-iqtisadi inkişafında, xüsusilə kənd təsərrüfatının inkişafında heç bir dəyişikliyin olmadığının və Naxçıvan diyarı daxil olmaqla çarizmin Qafqazda bütün əyalətlərini Rusiyanın inkişaf etməkdə olan sənayesi üçün bir xammal bazasına çevirmək siyasətinin şahidi oluruq 40 .
dövründə Naxçıvan diyarı iqtisadiyyatının əsas sahələri olan əkinçilikdə, maldarlıqla natural təsərrüfatçılığın aparıcı mövqedə olması və xanlıq dövründən qalma torpaq mülkiyyəti formalarının və istehsal münasibətlərinin qüvvədə qalmasıdır. Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, [39-40] Naxçıvan xanlığında da beş torpaq mülkiyyəti forması mövcud olmuşdur. Bunlardan başlıcası divani, yəni dövlət torpaqları, xan ailəsi üzvlərinə aid olan torpaqlar «xalisə», iri bəylərə mənsub olan torpaq sahələri «mülk», məscid, pir və digər dini ocaqlara məxsus olan torpaqlar «vəqf» və kənd icmalarının istifadəsində olan torpaqlar isə «camaat torpaqları» adlanırdı 41 . Naxçıvan diyarında kənd təsərrüfatının məhsulları həmin torpaqlarda əkilib becərilirdi. Əkinçiliyin vəziyyətini araşdırmazdan əvvəl bu qeyd edilən torpaqların əkin üçün yararlı olub-olmamasını müəyyənləşdirməyi məqsədə uyğun hesab edirik.
34 NƏST, s. 192 35 И. Шопен. Göstərilən əsəri, e. 688-690, 700. 36 NƏST, s. 65, 70, 74, 80, 81, 188; А. С. Сумбатзаде. Сельское хозяйство Азербайджана в XIX в. – Баку: 1959, с. 69-72, 103, 104, 117, 122. 37 NƏST, s. 92-93. 199-200; И. Шопен. Göstərilən əsəri, s. 783—797; Ə. S. Sцmbatzadə. Göstərilən əsəri, s. 81, 85, 89, 96, 92. 38 И. Шопен. Göstərilən əsəri, s. 844: A. S. Sumbatzadə. Промышленность Азербайджана, с. 44, 48, 57, 65-66, 94, 106. 39 M. M. Gülmalıyev. Göstərilən əsəri, s. 85. 40 Колониальная политика российского царизма в Азербайджане, с. 314. 41 И. Петрушевский. Очерки истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении XVI-начала XIX вв. – М.- Л.: 1949;с. 222-247; Yenədə onun, К вопросу об иммунитете в Азербайджане в XVII — XVII вв.- «Исторический сборник», 1945, №4, с. 72. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|