SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
11
Türk qoşunları Cənubi Qafqazı zəbt edərkən Səfəvi dövlətinin inzibati quruluşu və bu dövlətdə mövcud olan feodal münasibətləri barədə tərtib olunmuş müəllifi məlum olmayan «Təzkirət əl-mülük» əlyazmasında da Səfəvi dövlətinin başqa əyalətləri sırasında Azərbaycan torpaqlarından bəhs olunarkən Naxçıvan diyarının da inzibati quruluşunda baş vermiş dəyişikliklərə də toxunulmuşdur. «Təzkirət əl-müluk» əsərinin verdiyi məlumata görə, Naxçıvan ölkəsi XVII əsrin sonundan etibarən Çuxur-Səd bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil edilmişdir. Bununla yanaşı, osmanlıların əvvəllər tərtib etdikləri dəftərindən fərqli olaraq inzibati baxımdan Naxçıvan sancaq kimi deyil, Səfəvilər dövlətinin inzibati quruluşuna uyğun olaraq tümən kimi qeydə alınıb; həmin əsərdə (əlyazmasında) osmanlılar dövründə Zar və Zəbil kimi qələmə alınan nahiyələr birləşdirilib Zar-zəbil adlandırılmışdır (hərçənd ki, həmin yerin inzibati vahid kimi nahiyə və yaxud da tümən olduğu göstərilmir) və nəhayət, bu dövrdə Sədərək adlı yeni inzibati vahid yaradıldığı haqqında da məlumat əldə edilir. «Təzkirət əl-mülük»ə görə, os- [18-19] manlılar dövründən fərqli olaraq Naxçıvan diyarı Çuxur-Səd bəylərbəyliyinə tabe olan sancaqbəyi və yaxud da naiblər tərəfindən deyil, ayrı-ayrı hakimlər tərəfindən idarə olunurdu 5 .
proseslərin nəticəsində dövlət xeyli zəifləyir, ölkədə mərkəzdənqaçma qüvvələr güclənməyə başlayır. Səfəvi dövlətində yaranmış vəziyyətdən iki böyük qonşu dövlət — Rusiya və Osmanlı dövləti istifadə etməyə tələsdilər. Öz təbii sərvətləri və xammalı, eyni zamanda strateji mövqeyi ilə Azərbaycan Rusiya və Osmanlı dövlətləri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi 6 .
başda olmaqla buraya ordu çəkdi. Bu yürüşdə I Pyotrun məqsədi Xəzər dənizinin qərb və cənub sahillərini, sonra isə Cənubi Qafqazda digər yerləri ələ keçirmək, Xəzər dənizi vasitəsi ilə aparılan ticarətdə Rusiyanı Şərqlə Qərb arasında vasitəçi bir ölkə etmək idi. Elə bu zaman Avropa dövlətlərinin birləşmiş orduları ilə 1686 — 1698-ci illərdə apardığı müharibədə məğlub olmuş və Avropada vaxtı ilə əldə etdiyi böyük ərazi itirmiş Osmanlı imperiyası da bunun əvəzində Cənubi Qafqazda yeni torpaqlar ələ keçirmək məqsədi ilə bu tərəflərə yürüş etdi. Beləliklə, Rusiya və Osmanlı imperiyasının marağı Cənubi Qafqaz regionunda toqquşmalı oldu 7 . 1723-cü ilin yazında Cənubi Qafqaz və Şimal-qərbi İran istiqamətində hərəkət edən osmanlılar tezliklə Tiflisi ələ keçirdilər. Daha sonra osmanlı əsgərləri böyük maneələri dəf edərək Azərbaycanın ərazisinə daxil oldu 8
Bu vaxt ərzində Bakını tutmuş Rusiya (1723) və Osmanlı imperiyası arasında hərbi toqquşma ehtima- lı güclənirdi. Diplomatik danışıqların nəticəsində 12 iyun 1724-cü ildə Rusiya və Osmanlı imperiyası arasında İstanbulda müqavilə imzalandı. həmin müqaviləyə görə, Xəzər dənizinin qərb sahilləri Rusiyaya, [19-20]
Gürcüstanın şərq hissəsi, Ermənistan, Azərbaycanın böyük bir hissəsi (Xəzərsahili bölgəsi istina olmaqla) İranın Qum və Kermanşah şəhərləri daxil olmaqla Osmanlı imperiyasının himayəsinə keçirdi 9 .
qaviləsini tanıması üçün birgə təsir göstərmək barədə razılığa gəlmişdilər 10 . Şah II Təhmasibin İstanbul müqaviləsini tanımaqdan boyun qaçırması Osmanlı imperiyasına qeyd etdiyimiz müqavilədə göstərilən əraziləri ələ keçirmək üçün bir bəhanə oldu. 1724-cü ilin ikinci yarısında və 1725-ci ilin əvvəllərində osmanlılar Gürcüstanı, Ermənistanı, Azərbaycanın böyük bir hissəsini, o cümlədən 1724-cü ilin avqustunda Ordubadı, sonra isə Naxçıvanı ələ keçirdilər. 1725-ci ilin iyul ayında osmanlılar böyük çətinliklə ardı-arası kəsilməyən hücumlardan sonra Təbrizi, iki aylıq mühasirədən sonra avqust ayında Gəncəni, 1725-ci ilin axırlarında isə Ərdəbili zəbt etdilər 11 .
keçdi və burada Osmanlı idarəetmə üsulu tətbiq edilməyə başlandı.
5 «Təzkirət əl-mülük», s. 111. 6 Ф. М Алиев. Антиранские выступления., с. 16-36. 7 Т. Т. Мустафазаде. Азербайджан и русско-турецкие отношения в первой трети XVIII в.- Баку: Элм, 1993,с.39,67. 8 Ф. М Алиев. Антиранские выступления., с.56-57,67. 9 T. T. Mustafazadə . Göstərilən əsəri, s. 83. 10 T. T. Mustafayev. XVIII əsrin birinci yarısında Azarlayanda Rusiyaya meylin güclənməsi. — Bakı: Elm, 1986, s. 33. 11 Ф, М. Алиев. Антииранские выступления. С. 74-78. 12
Naxçıvan ölkəsinin ərazisi barədə geniş məlumat "osmanlıların 1727-ci ildə tərtib etdikləri «Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri»ndə vardır. Bu dəftər Azərbaycanla bağlı digər dəftərlər kimi İstanbulda, Başbakanlıq arxivində saxlanılır (№ 905). Dəftərin həcmi 302 səhifədir 12 .
13 , Naxçıvan ölkəsinin isə osmanlılar tərəfindən 1724-cü ilin avqust ayında ələ keçirildiyini nəzərə alsaq, dəftərin üç il ərzində tərtib edildiyini güman edə bilərik. [20-21]
Naxçıvan dəftərinin tərtib edilməsinə üç il sərf edilməsinin səbəbi bu işin çoxcəhətli olması ilə izah olunur. Dəftərin tərtibi işinə təyin olunmuş məmurlar əvvəlcə sahəcə böyük olan inzibati-ərazi bölgüsünün, əyalətin, sonra isə əyalətə daxil olan sancaq və nahiyələrin sərhədlərini müəyyənləşdirməli idilər 14 . Bundan sonra dəftərin tərtibi başlanırdı. Dəftərə daxil olan məlumatlar əvvəlcə ayrı-ayrı təsərrüfatlar («xanə») üzrə aparılır, sonra alınan məlumatlar kənd üzrə ümumiləşdirilirdi. Kəndlər üzrə olan məlumatlar nahiyə üzrə ümumiləşdirilirdi 15 . Naxçıvan dəftərində nahiyə adı yazıldıqdan sonra bu nahiyəyə tabe olan bütün yaşayış məskənlərindən dövlət xəzinəsinin götürdüyü illik gəlirin həcmi qeyd edilmişdir. Bütün yaşayış məskənləri üzrə alınan gəlir nahiyə üzrə ümumiləşdirilmişdir 16 . Naxçıvan dəftərinin bu diyarla bağlı qiymətli bir mənbə kimi səciyyələndirilən bir cəhəti də onun Naxçıvanın inzibati-ərazi bölgüsü haqqında verdiyi dolğun məlumatlarıdır. Dəftərin verdiyi məlumata görə, osmanlılar dövründə Naxçıvan sancağı 14 nahiyəyə bölünmüşdür ki, onlar da aşağıdakılar idi: Naxçıvan, Əlincə, Sair Məvazi, Qarabağ, Mülkü-Arslan, Məvaziyi-Xatun, Dərəşahbuz, Qışlağat, Dərəşam, Azadciran, Şorlut, Dərənürküt, Sisyan, Dərələyəz 17 . 1727-ci ildə osmanlılar tərəfindən tərtib olunmuş dəftərdə göstərilir ki, Naxçıvan diyarı inzibati-ərazi bölgü baxımından yenə də sancaq adlandırılmışdır. Bu sancaq 14 nahiyəyə bölünmüşdür. Əvvəllər bu diyarın mövcud olan Bazarçayı, Şərur və Ordubad nahiyələri 1727-ci ilin inzibati-ərazi bölgüsünə əsasən iki yeni nahiyə ilə əvəz olunur ki, bunlar da Qışlağat və Dərələyəz nahiyələri adlanırdı. «Təzkirət əl-mülük»də qeyd olunan Zarzəbil və Sədərək nahiyələri osmanlılar tərəfindən tərtib edilən yeni inzibati-ərazi bölgüsünə daxil olunmamışdır. Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, adları çəkilən nahiyələrin osmanlıların inzibati - [21-22]
-ərazi bölgüsündə qeydə alınmaması, sonralar isə bölgüdən çıxarılması və eyni zamanda yenilərinin adlarının bölgüyə daxil edilməsi ya osmanlıların Naxçıvan sancağının sərhədlərini dəyişdirmədən sancağın daxilində apardıqları dəyişikliklərin, ya da ki, Naxçıvan sancağının ərazisinin böyüdülməsi və yaxud da kiçildilməsi nəticəsində baş vermişdir. Osmanlıların yürütdüyü idarəetmə üsulu nəticəsində Naxçıvan sancağından hər il böyük gəlir — 2629059 aqça 18 əldə edilirmiş. Osmanlılar Naxçıvan sancağından böyük gəlir götürmək üçün dəftəri tərtib etdikləri zaman bütün əmək qabiliyyəti olan kişilərin evli və yaxud da subay olmasına məhəl qoymadan adlarını dəftərdə qeyd edir, bütün yaşayış məskənlərinin adlarını, hətta heç kimin yaşamadığı, ancaq gəlir, gətirə biləcək kəndlərin adlarını da dəftərdə yazmağı unutmamışdılar 19 .
sancaqda taxılçılıq, üzümçülüklə bərabər, maldarlıq, bostançılıq və digər təsərrüfat sahələrinin də inkişaf etməsi idi. Bu da təsadüfi deyildi. Türkiyə işğal etdiyi torpaqlardan gəlir əldə etmək naminə məhsuldar qüvvələrin inkişafına ciddi nəzarət edirdi. Məhz bu baxımdan da osmanlılar qeyd edilən sahələrin təsərrüfat həyatının inkişafına fikir verməklə bərabər, əhalinin qazanc götürdüyü bütün məşğuliyyətinə vergi qoymuşdular. Ümumiyyətlə, xəzinəyə gəlir gətirən bütün obyektlərin adları, hətta sıradan çıxmış dəyirmanların da sayı dəftərə salınmışdı 20 .
12 З. М. Буниятов, Г. М. Мамедов. Пространный дефтер санджака Нахчивань 1727 года (общая характеристика) – «Средневековой Восток». Баку, 1990, С 113. 13 Yenə orada. 14 Z. M. Bünyadov. H. M. Məmmədov. Naxçıvan dəftəri, c. 113. 15 Yenə orada, s. 113. 16 Yenə orada. s. 114. 17 Yenə orada. 18 Z. M. Bünyadov. H. M. Məmmədov.Простр. тетрадь., с. 115. 19 Yenə orada. 20 Yenə orada, s. 120. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|