SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
33
1816-cı ildə Rusiyadan Naxçıvan vasitəsi ilə İrana gedən rus generalı A. P. Yermolov Naxçıvanda Kəlb Əli xanla görüşdüyü zaman Naxçıvan xanlığının hakiminin ona söylədiyi sözlər bu baxımdan çox səciyyəvidir. Söhbət zamanı Kəlb Əli xan nəinki təkcə öz acı taleyi, habelə bütün Naxçıvan xanlığının, öz doğma şəhəri Naxçıvanın taleyi haqqında da məyus ol [65-66]
duğunu bildirmişdir. Bu barədə A. P. Yermolovun xatirələrində oxuyuruq. O yazır ki, Kəlb Əli xan pəncərə qarşısına gələrək ona demişdir: «...vaxtı ilə Araz çayı vadisinin gözəlliyi və zənginliyinə heyrətlə baxardım; gözəl bağları və meşəlikləri olan vadini çoxsaylı əhali canlandırırdı. İndi mənə deyirlər ki, boş səhralığa çevrilib, onun keçmiş zənginliyindən əsər belə qalmayıb. Yaxşı ki, tale mənim gözlərimi bağladı, vadinin belə bədbəxt gününü, tar-mar olmasını görmürəm. Bu vadini üç əsr mənim nəslim idarə etmişdir. Ara müharibələri və şahın ordusu bu bədbəxt torpağı boşluğa çevirdi, işğalçıların hər bir addımı xalqın bədbəxtliyinə səbəb oldu» 46 . Kəlb Əli xanın sözlərini bütünlüklə Naxçıvan şəhərinə şamil etsək, bu heç də yersiz olmazdı. Beləliklə, deyilənlər belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, xanlıqlar dövründə Azərbaycanda mövcud olan iqtisadi və siyasi pərakəndəlik, yadelli işğalçıların dağıdıcı hücumları ölkənin digər şəhərləri kimi, Naxçıvan bölgəsinin şəhərlərinin də inkişafına olduqca mənfi təsir göstərmişdir. Hətta Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra feodal ara müharibələrinin kəsildiyi şəraitdə belə bölgənin şəhərləri, ilk növbədə Naxçıvan uzun müddət bu dağıntıların nəticələrini aradan qaldıra bilməmişdi 47 .
feodal şəhəri idi. Xan sarayı istisna edilməklə, demək olar ki, bütün evlər bir mərtəbəli olub, bir-birlərinə oxşayırdı; bütün evlər bir mərtəbəlidir, yastı damlarla örtülü olub, küçə tərəfdən gildən tikilmiş hündür divarlarla əhatə olunmuşdur. Küçələr dar, əyri və çirkli olduğundan şəhər hədsiz dərəcədə yaraşıqsız və kədərli görkəmə malikdir. Şəhərdəki bütün əyri küçələri dolansan da boz-sarı divarlardan başqa heç nəyə rast gələ bilməzsən 48 . Naxçıvan bölgəsinin əsas şəhəri və xanlığın inzibati mərkəzi olan Naxçıvan əlverişli coğrafi [66-67]
mövqeyə malik idi. Bu şəhər, Zəngəzur dağlarının qurtaracağında, Naxçıvançayın sağ sahilindən iki verst, Araz çayının şimal sahilindən isə səkkiz verst aralıqda yerləşirdi. Şəhər şimaldan Şeyx Mahmud, şərqdən Şəkərabad, cənubdan Tumbul və Yaxmana, qərbdən isə Əliabad və Xok mahalları ilə əhatə olunmuşdu 49 . Naxçıvan şəhəri inzibati cəhətdən bir neçə məhəlləyə bölünmüşdü. Göstərmək lazımdır ki, şəhərdə müxtəlif dövrlərdə məhəllələrin sayı da müxtəlif idi. Bu isə bir çox cəhətdən şəhərin tarixən məruz qaldığı hücum və dağıntılarla bağlı olmuşdur. Əlimizdə hələlik Naxçıvan şəhərinin müxtəlif dövrlərdə inzibati bölgüsünü əks etdirən kifayət qədər məlumat yoxdur. Mövcud tarixi boşluğu doldurmaq üçün Osmanlı əsgərləri Azərbaycanı, o cümlədən Naxçıvan şəhərini işğal etdikləri zamanı tərtib edilmiş «dəftərlər»də 50 və Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra rus məmurlarının tərtib etdikləri «kameral təsvirlər»də 51 verilmiş məlumatlarla kifayətlənməli olduq. Əldə edilən az-çox mənbələr əsasında son orta əsrlərdən başlamış XIX əsrin 30-cu illərinədək Naxçıvan şəhərinin inzibati bölgüsündə baş verən dəyişiklikləri izləməyə və öyrənilən dövrdə onun inzibati mənzərəsini təsvir etməyə imkan yaranır. Osmanlılar tərəfindən tərtib edilmiş dəftərlərdəki məlumatlara görə, türk əsgərlərinin istilasından əvvəl Naxçıvanda aşağıdakı məhəllələr mövcud olmuşdur: «Mirzəbəy (başqa adı Came), «Günbəz» (başqa adı Nuri-Kamanlar), Qaziyi-Cahan (başqa adı Xoca Mirikan), Seyid Hüseyn, Molla Əhməd, Şahab, Bala, Xocabəy, Tizxiran və Xuzmerek məhəllələri» 52 . XVIII əsrin 20-ci illərində Azərbaycanın qərbində baş verən Osmanlı istilası ona gətirib çıxarmışdı ki, işğal olunan Naxçıvanda məhəllələrin sayı kəskin şəkildə azalaraq ikiyə endirilmişdi. Osmanlı dəftərində bu məhəllələr sadəcə olaraq Yuxarı və Aşağı məhəllə adlandırılır 53 . XVIII əsrin ortalarında müstəqil Naxçıvan xanlı [67-68]
ğının meydana gəlməsi və yadelli işğalçıların hücumlarının müəyyən müddətə kəsilməsi Naxçıvan bölgəsində məhsuldar qüvvələrin inkişafına, o cümlədə şəhər həyatına da müsbət təsir göstərdi. Xanlığı inzibati mərkəzinə çevrilən Naxçıvan şəhəri tədricən bərpa olunmağa başladı. Bunu şəhərdə məhəllələri sayının artması
46 Журнал посольства в Персии А.П. Ермолова. Чтение в императорском обществе истории и древностей при Московском Университете, кН. 2. – М., 1863, с. 180-181. 47 Нахичеванские рукописные документы XVIII-XIX – вв., с. 11,17. 48 К. Н. Никитин. Göstərilən əsəri, s. 121. 49 И. Шопен. Göstərilən əsəri, s. 477. 50 İrəvan vilayətinin müfəssəl dəftəri. — İstanbul, Başbakanlıq arxivi, №699 (osmanlı dilində); Naxçıvan sançağının müfəssəl dəftəri. — İstanbul, Başbakanlıq arxivi № 903 51 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy, iş 353, 358, 372 52 İrəvan vilayətinin müfəssəl dəftəri s 276-296 53 Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri, s 10-24 34
bir daha göstərir. Artıq XVIII əsri sonlarına yaxın şəhərdə dörd məhəllə — Sarbanla Şaqab, Əlixan, Qurdlar məhəllələri var idi 54 . XIX əsrin əvvəllərində biz yenidən şəhərin inzibati bölgüsündə dəyişiklik baş verdiyini müşahidə edirik. Bu dəyişiklik, hər şeydən əvvəl, şəhərdə məhəllələrin sayının xeyli artması ilə ifadə olunur. Mənbələrdə bu dövrdə Naxçıvanda artıq 13 məhəlləni olması haqqında məlumat vardır 55 . Bu məhəllələr aşağıdakılardan ibarət idi: Sarbanlar, Erməni, Oruc məhəlləsi, Köhnə qala, Xoşulu, Çaparxana, Ziyilarx, Bilici, Şahab, Qala və Təzəkənd
56 . Çox güman ki, «Erməni» və «Ziyilarx» məhəllələri Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Naxçıvana ermənilər köçürüldükdən sonra əmələ gəlmişdir. XIX əsrin əvvəllərində aparılan Rusiya-İran müharibəsi şəraitində Naxçıvanda məhəllələrin sayının artması və deməli, şəhərin böyüməsi bir qədər təəccüblü görünə bilər. Lakin mənbələri diqqətlə araşdırdıqda bu məsələnin də düzgün izahını vermək mümkündür. XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan xanlığında hakimiyyət başında olmuş Kəlb Əli xanın dövründə Naxçıvan şəhərinin qala divarları xeyli möhkəmləndirilmiş və şəhər başqa yerlərə nisbətən yaşayış üçün daha az təhlükəli olmuşdur. Belə ki, 1806-cı ilin sonlarında İran taxt-tacının vəliəhdi Abbas Mirzə Naxçıvan şəhərini ələ keçirmək üçün dəfələrlə cəhd göstərsə də buna müvəffəq ola bilməmişdi 57 .
çarizmin siyasəti olmuşdur. Məlumdur ki, Türkmənçay (1828) və Ədirnə (1829) sülh müqavilələri bağlandıqdan sonra İran və Türkiyə ərazisindən ermənilərin küt [68-69] ləvi şəkildə Azərbaycan xanlıqlarında yerləşdirilməsinə başlanıldı. Köçürülən ermənilərin bir qismi Naxçıvan xanlığında 58 , o cümlədən Naxçıvan şəhərində yerləşdirildi 59 . Öyrəndiyimiz dövrdə Naxçıvan şəhərinin mərkəzində dördbucaqlı şəkildə bazar meydanı yerləşirdi. Ticarət dükanlarının və sənətkarlıq emalatxanalarının böyük əksəriyyəti məhz bu meydanda cəmlənmişdi 60 . Bu
dövrdə üç karvansara mövcud idi. Onlardan biri müharibələr zamanı dağılıb yararsız hala salınmışdı. Ticarət dükanlarının və sənətkarlıq emalatxanalarının bir qismi karvansaralarda yerləşmişdi 61 . Naxçıvan şəhərinin kameral təsvirindən aydın olur, ki, XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan şəhərində cəmisi 279 ticarət dükanı və sənətkar emalatxanası olmuşdur. Onlardan 56-sı müxtəlif səbəblərə görə fəaliyyət göstərmirdi 62 .
zəngin şəhər olmamışdır. Bu, şübhəsiz ki, uzun müddət davam etmiş yadelli işğallar və Azərbaycanın özündə gedən feodal ara müharibələri ilə sıx bağlı olmuşdur. Bununla belə, öyrənilən dövrdə Naxçıvanda ictimai əhəmiyyət kəsb edən binalar və tikililər var idi. Bu tikililər arasında məscidləri xüsusi qeyd etmək lazımdır. Vaxtilə Naxçıvan şəhəri özünün dini obyektləri ilə çox məşhur idi. XVII əsrin ortalarında Naxçıvanda olmuş Övliya Çələbi yazırdı ki, burada 70 came və 40 məscid var idi 63 . Türk səyyahı bunlardan Əhməd paşa, Fərhad paşa, Gözəl Əli paşa, Çıqal oğlu, Xadim Cəfər paşa camelərinin gözəlliyini xüsusi qeyd edir, bəzilərinin isə hətta İstanbul camelərini xatırlatdığını yazır 64 . Xanlıqlar dövründə Naxçıvanda cəmi dörd məscid fəaliyyət göstərirdi. Əlbəttə, bu məscidləri Evliya Çələbinin təsvir etdiyi məscidlərlə müqayisə etmək olmazdı. Müasirlərdən biri yazırdı ki, «Naxçıvanda dörd məscid var, onların memarlıq [69-70] baxımından çox sadə görünüşü var və Asiya üslubunda tikilmişlər» 65 . Bu dövrdə Naxçıvanda üç hamam — Şeyx-əli bəy, Fəzli bəy və Mirzəli bəy hamamları da fəaliyyət göstərirdi 66 . XVIII əsrin sonu—XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan bölgəsində mövcud olan şəhərlərdən biri də Ordubad idi. Uzun müddət inzibati mərkəz olan və buna görə də tez-tez hücumlara məruz qalan Naxçıvandan fərqli olaraq Ordubad şəhəri dağıntılara daha az məruz qalmışdı. Bu isə, şübhəsiz ki, şəhərin ümumi görkəminə, həm də iqtisadi inkişafına müsbət təsir göstərmişdi. XIX əsrin əvvəllərində tərtib edilmiş bütün mənbələrdə Ordubad Naxçıvan bölgəsinin ən abad, yaşıllıqlara qərq olunmuş yaraşıqlı şəhəri kimi təsvir olunur. «Ordubad
54 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., sənəd 353, v. 3. 55 Yenə orada, v. 4; İ. Şopen. Göstərilən əsəri, s. 477. 56 İ. Şopen. Göstərilən əsəri 57 Рапорт генерал-майора Несветаева гр. Гудовичу от 6 марта 1807 года. АК АК, т. III, д. 1025, с. 599. 58 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., sənəd 353; S. Qlinka. Göstərilən əsəri, e. 111. 59 Azərbaycan MDTA. f. 24, I siy., sənəd 353. 60 Yenə orada. 61 Yenə orada. 62 Yenə orada. 63 Övliya Çələbi. Göstərilən əsəri, s. 114-115. 64 Yenə orada. 65 K. N. Nikitin. Göstərilən əsəri, s. 121 66 Yenə orada. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|