SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
37
və arayışlar hazırda obyektiv olaraq Azərbaycan tarixi üçün əvəzedilməz mənbəyə çevrilmişdir. «Naxçıvan ölkəsinin təsviri»ndə Naxçıvan şəhərinin əhalisi və əhalinin ictimai tərkibi haqqında həqiqətə yaxın dəlillər əldə etmək mümkündür. Həmin «təsvir»dən müəyyən etmək olur ki, Naxçıvan xanlığı Rusiyaya ilhaq olunduqdan əvvəlki dövrdə, həm də Rusiya dövlətinin tərkibində olduğu müddətdə də Naxçıvan şəhəri xalis feodal şəhəri olmaq etibarilə qalmaqda davam etmişdir. «Təsvir»də bir də göstərilir ki, feodal ara müharibələri və xarici işğalçıların tez-tez baş verən basqınları nəticəsində şəhər əhalisi öz doğma evini və ocağını tərk etməyə məcbur olmuşdur. Qaçqın şəhər əhalisi öz əmlakları ilə birlikdə əlçatmaz yerlərdə gizlənirdi. Belə bədbəxt hadisələr dövründə şəhər əhalisi soyuqdan və aclıqdan məhv olurdu. Bu cür hadisələr Azərbaycanın şəhərlərində, o cümlədən Naxçıvanda da baş vermişdir. Naxçıvan bölgəsindəki şəhərlərin əhalisinin sayı, onun sosial və milli tərkibi, əhalinin məşğuliyyəti əsrlər boyu siyasi hadisələrlə bağlı olmuşdur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, xanlıqlar dövründə Azərbaycanda elə bir şəhər yox idi ki, bu və ya digər dərəcədə feodal ara müharibələrindən zərər çəkməsin. Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində əhalinin siyasi və sosial tərkibini özündə əks etdirən faktiki materiallar olduqca azdır. Tam inamla demək olar ki, XVIII əsrin ikinci yarısında göstərilən şəhərlərdə əhalinin sayına dair materiallara hələlik təsadüf edilməmişdir. Bu sahədə mövcud boşluğu doldurmaq üçün əlacsızlıqdan yenə də XIX əsrin əvvəllərində tərtib olunmuş müxtəlif xarakterli mənbələrdən istifadə etməyi məqsədəuyğun hesab edirik. XIX əsrin əvvəllərinə aid arxiv materiallarını və digər mənbələri diqqətlə izlədikdə aydın olur ki, müharibə şəraitinin olmasına baxmayaraq şəhər əhalisinin sayında nisbi təbii artım müşahidə olunur. Bu, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimin, şəhərlərin daha yaxşı müdafiə olunması və rus çarizminin köçürmə siyasəti ilə bağlı idi. Rus ordusunun zabiti mayor Matuşeviç öz raportunda 1806-cı ildə Naxçıvanda 5 min nəfərdən [75- 76]
çox adamın yaşaması haqqında məlumat verir. Matuşeviç öz raportunda həm də başqa bir maraqlı məsələyə toxunur. Onun məlumatından aydın olur ki, qış vaxtı şəhərə daha «1000-ə qədər köçəri ailəsi toplaşırdı» 86 . Əgər
bu məlumatın həqiqətə uyğunluğunu qəbul etsək, onda ilin qış fəslində Naxçıvanda təxminən beş mindən daha çox adamın yaşadığı haqqında mülahizə söyləyə bilərik. Matuşeviçin verdiyi məlumat XIX ərpin 30-cu illərinin əvvəllərində tərtib edilmiş digər materiallarda da təsdiq olunur. Naxçıvan şəhərinin 1831-ci ildə quberniya katibi Zolotnitski tərəfindən tərtib olunmuş kameral təsvirində göstərilir ki, Türkmənçay müqaviləsi bağlanan dövrdə şəhərdə 873 ev var idi 87 . Bu evlərdə 1330 ailə yaşayırdı və əhalinin ümumi sayı 5470-ə
çatırdı 88 . Öyrənilən dövrdə Naxçıvan şəhərində əhalinin sosial tərkibi haqqında məlumat o qədər də çox deyil. Lakin həmin məlumatlardan aydın olur ki, şəhər əhalisi öz sosial vəziyyətinə görə iki böyük qrupa bölünürdü: vergi ödəyənlər və vergidən azad olunanlar. Şəhərdə yaşayan ailələrdən ancaq 12.7-si hər cür vergidən azad edilmişdilər 89 . Bu ailələrin tərkibinə diqqət verdikdə aydın olur ki, onlardan 2-si xan, 45-i bəy və sultan, 11-i hərbçi, 2-si ali müsəlman ruhani, 36-sı axund və molla, 22-si seyid, 34-ü dərviş, 6-sı isə mirzə ailəsi olmuşdur 90 . Sənətkar və tacir ailələri şəhər əhalisinin əksəriyyətini təşkil edirdilər. Naxçıvan şəhərində xeyli kəndli ailəsi də yaşayırdı. Naxçıvanla müqayisədə daha kiçik şəhər olan Ordubadın əhalisi də nisbətən az idi. Ordubad şəhərinin kameral təsvirindən aydın olur ki, Türkmənçay müqaviləsinin bağlandığı dövrdə burada 635 ev var idi 91 .
92 . Göstərilən rəqəmləri XIX əsrin əvvəllərində tərtib olunan statistik materiallarda və arxiv sənədlərində olan rəqəmlərlə müqayisə etdikdə istər Naxçı [76-77]
anda, istərsə də Ordubadda şəhər əhalisinin artımı haqqında əvvəlcədən söylədiyimiz fikir bir daha təsdiq olunar. Belə ki, Naxçıvan vilayətinin statistik təsvirindən aydın olur ki, XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan şəhərində dörd məhəllədə yerləşən 700 ev var idi 93 . Həmin dövrdə şəhərdə yaşayan ailələrin 260-ı vergi verməkdən azad idi. Bütövlükdə 700 evin hər birində orta hesabla 5 nəfərin yaşadığını nəzərə alsaq, işğal olunmazdan əvvəl Naxçıvanda 3500 nəfər əhalinin yaşadığını söyləyə bilərik. Lakin bu mənbənin verdiyi məlumat əsasında göstərilən dövrdə şəhərdə həqiqətən də 3500 nəfərin yaşaması barədə qəti hökm vermək olmaz. Çünki evlərin sayı ilə heç da həmişə ailənin sayı uyğunluq təşkil
86 MDHTA. f. VUA, 4259-cu sənəd (1806), IV hissə, v. 69. 87 Yenə orada, v. 8-9. 88 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., 353-cü sənəd, v. 8. 89 İ. Şopen. Göstərilən əsəri, s. 479. 90 Yenə orada. 91 Azərbaycan .MDTA, f. 24, I siy., 372-ci sənəd, v. 8. 92 Yenə orada, v. 8-9. 93 NƏST, s. 68. 38
etmir. Məsələn. Naxçıvan şəhərinin 1831-ci ildə tərtib olunmuş təsvirindən aydın olur ki, bu dövrdə şəhərdə 873 ev olduğu halda, onlarda 1330 ailə yaşayırdı 94 . Bunu onunla izah etmək olar ki, adətən, yaxın qohumluq əlaqəsində olan bir neçə ailə bir evdə yaşayırdı. XVIII əsrin sonlarından XIX əsrin 30-cu illərinə qədər keçən müddət ərzində Ordubad şəhərində həm evlərin, həm də əhalinin sayında müəyyən dəyişikliklər olmuşdur. Belə ki, 1800-cü ildə burada 2 min nəfər 95 , bir qədər sonra isə 2575 nəfər 96 əhali yaşamış və yuxarıda qeyd edildiyi kimi, 20-ci illərin sonlarında şəhərdə əhalinin sayı 3444 nəfərə çatmışdı 97 . Ordubad şəhərində əhalinin sosial tərkibi Naxçıvan şəhərindən o qədər da fərqlənmirdi. Burada ali zümrə 74 ailə ilə təmsil olunmuşdu. Onların 13-14-ü bəy və sultan, 2-si yüksək rütbəli ruhani, 31 -i axund və molla, 21-i seyid, 5-i mirzə, 1-i dərviş, 1-i isə hərbçi ailəsi idi 98 . Müasir. dövrdə erməni ekstremistləri Qarabağ kimi, Naxçıvana da «erməni torpağı» kimi baxdıqları üçün Rusiyanın işğalı dövründə, bu hadisədən sonra da Naxçıvan bölgəsində əhalinin milli tərkibində dəyişiklik əmələ gəldiyinə və həmin problemin hazırda ak- [77-78]
tuallığına görə Naxçıvan bölgəsinə rus çarizminin xristianları köçürməsi məsələsi üstündə dayanmağı məqsədəuyğun hesab edirik. Dəlillərə müraciət etməzdən əvvəl tarixi aksiomaya əsaslanaraq qeyd etməliyik ki, Azərbaycan şəhərləri olmaq etibarilə Naxçıvan və Ordubadda əhalinin mütləq əksəriyyəti də azərbaycanlılardan ibarət idi. Həmin şəhərlərin əhalisinin milli tərkibinin kökü qədim keçmişimizə təsadüf edir. Orta əsrlərin son dövrlərinə aid mənbələr də bu fikri təsdiq edir. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, Naxçıvan diyarında başqa xalqların nümayəndələri yaşamamışdır. Burada Azərbaycanın qədim tayfalarından olan albanların qalıqları, həmçinin kilikiyadan gəlmiş bir neçə erməni ailəsi də yaşayırdılar. Lakin onların xüsusi çəkisi nəzərə çarpmaz dərəcədə az idi. Bununla belə qeyd etməliyik ki, bölgənin sosial-siyasi tarixinə toxunan əsərlərdə şəhər əhalisinin etnik- milli tərkibinə dair heç bir statistik məlumata hələlik təsadüf etməmişik. Buna baxmayaraq əldə olan bilavasitə materiallar əsasında şəhər əhalisinin milli tərkibi haqqında müəyyən fikir söyləməyə çalışacağıq. Orta əsrlərdə Naxçıvan şəhərində bir neçə məhəllənin olmasını yuxarıda qeyd etmişik. Osmanlı dəftərindən aydın olur ki, bu məhəllələrin, demək olar ki, hamısında ancaq azərbaycanlılar yaşayırdı 99 . Həmin dövrdə şəhərdə olan məhəllələrdən biri «Məhəlləyi-gebran» adlanırdı 100
. Çox güman ki, bu məhəllədə atəşpərəstlər (gebrlər) yaşayırmışlar. Əgər nəzərə alsaq ki, Naxçıvanda olan məhəllələrdən hər biri orada yaşayanların adı ilə adlanırdı, o zaman hazırda Naxçıvana əl uzatmaq iddiasında olan ermənilərin adına Naxçıvanda məhəllənin olmaması göstərir ki, müasir ermənilərin əcdadları burada məskun olmamışlar, ata-babaları isə buraya çarizmin "istilasından sonra köçmüşlər. Adi məntiqə görə, əgər erməni ideoloqlarının uydurduqları kimi onlar Naxçıvanda yüz illər boyu yaşamış olsaydılar, məhəllələrdən biri hökmən «erməni məhəlləsi» adlandırılardı. Ordubad şəhərinin milli tərkibi də təxminən Naxçıvandakı tərkibə uyğun gəlirdi. Burada olan beş mə [- 78-79]
həllədən dördündə azərbaycanlılar yaşayırdılar. Qondarma «ermənilər məhəlləsi» isə burada yalnız Türkmənçay müqaviləsindən sonra yaranmışdır 101 . Fikrimizi faktiki dəlillərlə əsaslandırmaq məqsədi ilə bir qədər keçmişə nəzər salaraq qeyd etməliyik ki, 1727-ci ildə tərtib edilmiş «Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri»ndən də aydın olur ki, keçən müddət ərzində şəhər əhalisinin milli tərkibində elə bir əhəmiyyətli dəyişiklik olmamışdır. Dəftərdəki məlumatlara görə, bu dövrdə Naxçıvanda vergi verənlərin sayı 877 nəfər olmuşdur. Bunlardan 799 nəfəri azərbaycanlı, yalnız 78 nəfəri xristian idi 102 . Bundan belə nəticə çıxarmaq olar ki, XVIII əsrin əvvəllərində Naxçıvanda əhalinin təxminən 7,8%-i «ermənilərdən» ibarət idi. Ordubad şəhərinə gəldikdə isə «dəftərin» materialları göstərir ki, XVIII əsrin əvvəllərində burada azərbaycanlılardan başqa digər xalqların nümayəndəsi yaşamamışdır 103
. XIX əsrin əvvəllərində Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə müharibələri ilə əlaqədar Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi, Naxçıvan bölgəsində də əhalinin həm ümumi sayında, həm də milli tərkibində ciddi dəyişikliklər müşahidə olunur. Məlumdur ki, çar Rusiyası həm apardığı müharibələrin gedişində, həm də
94 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., 353-cü sənəd, v. 8-9. 95 А. Г. Искендеров. Классовая структура городского и сельского населения Азербайджана в период трети XIX в. – Города Азербайджана в период капитализма. Баку. 1987. 96 X. R. Vahidova. Göstərilən əsəri, c. 15. 97 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., 372-ci sənəd, v. 8. 98 İ. Şopen. Göstərilən əsəri, s. 482. 99 İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri, s. 276—296. 100 Yenə orada, s. 306. 101 İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri, s. 306. 102 Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri, s. 14. 103 Yenə orada. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|