SahiBƏ budaqova
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
39
müharibədən sonra İran və Türkiyə sərhədlərində xristianlardan ibarət özünə etibarlı zona yaratmağa çalışırdı. Bu məqsədlə İrandan, Cənubi Azərbaycandan və Türkiyədən ermənilərin Cənubi Qafqaza kütləvi köçürülməsinə başlanıldı. 1828 — 1832-ci illərdə bu proses daha intensiv xarakter almışdı. Köçürülənlər ən çox İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının ərazilərində ən yaxşı torpaqlarda yerləşdirilirdilər. Bu zaman yerli azərbaycanlı əhalinin hüquqları kobudcasına pozulur, onlar xüsusi amansızlıqla öz yaşayış vasitələrindən məhrum edilirdilər 104
. Məhz bunun nəticəsində azərbaycanlılar kütləvi şəkildə öz yaşayış yerlərini tərk etməyə məcbur edilirdilər. Məsələn, birinci Rusiya-İran müharibəsi [79-80] nin gedişində yalnız Qarabağdan 20 min azərbaycanlı öz vətənlərini tərk edərək İrana və Azərbaycanın şərq hissəsinə köçməyə məcbur olmuşdu 105
. Bu proses Naxçıvan bölgəsində də müşahidə olunurdu. XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan bölgəsində əhalinin milli tərkibində baş verən dəyişikliklər, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, hər şeydən əvvəl, çarizmin köçürmə siyasəti ilə bağlı idi. Yalnız 1828 — 1831-ci illərdə Naxçıvan bölgəsinə 2387 erməni ailəsi (12 min nəfər) köçürülmüşdü 106
. Köçürülən ermənilərin bir qismi bölgənin Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində yerləşdirilmişdi. Yuxarıda qeyd edilmişdi ki, XIX əsrin əvvəlində 1806-cı ildə Naxçıvanda 5 min nəfər yaşayırdı. 1831-ci ilin kameral təsvirində burada 5470 nəfərin yaşadığı göstərilir ki, bunların da 1110 nəfərini köçkün ermənilər təşkil edirdilər 107
. Verilən rəqəmləri diqqətlə təhlil etdikdə aydın olur ki, 1806-cı ildən 1831-ci ilə qədər keçən müddət ərzində Naxçıvanda azərbaycanlıların sayı əvvəlki illərə nisbətən azalmış, gəlmə ermənilərin sayı isə çar Rusiyasının canfəşanlığı sayəsində əksinə, xeyli artmışdır. Beləliklə, əgər əsrin başlanğıcında ermənilər Naxçıvanda əhalinin 14,3%-ni təşkil edirdilərsə, çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində onların sayı 33 — 36%-ə çatmışdı. Naxçıvandan fərqli olaraq, Ordubadda şəhər əhalisinin milli tərkibində elə bir ciddi dəyişiklik müşahidə olunmur. Bu dövrdə Ordubadda yaşayan 803 ailədən 767-si azərbaycanlılardan, yalnız 36-sı Türkmənçay müqaviləsindən sonra İrandan köçürülən ermənilərdən ibarət idi 108 .
məşğuliyyət sahələri ticarət və sənətkarlıq idi. Məhz tacirlər və sənətkarlar Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil edirdi. Lakin tədqiq etdiyimiz dövrdə, mövcud siyasi vəziy [80-81]
yətlə əlaqədar, Naxçıvanda təsərrüfat həyatının digər sahələri kimi sənətkarlıq da tənəzzülə uğramışdı. Beləliklə, yuxarıda deyilənləri yekunlaşdıraraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, Naxçıvan bölgəsi tarixən özünün şəhərləri ilə zəngin olmuşdur. Bölgənin ən böyük şəhəri olan Naxçıvan şəhəri siyasi hadisələrlə əlaqədar olaraq, XVIII əsrin ortalarından başlayaraq tədricən özünün əvvəlki zənginliyini itirməyə başlamışdı. Naxçıvan bölgəsində eyni adlı şəhərdən başqa Ordubad şəhəri də xanlığın siyasi və iqtisadi həyatında müəyyən rol oynamışdır. Doğrudur, Naxçıvan xanlığında Culfa, Əylis və Azad kimi şəhərlər də olmuşdur, lakin bu şəhərlər vaxtı ilə Azərbaycanın mühüm ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri olduqları halda, öyrəndiyimiz dövrdə bir şəhər kimi öz əhəmiyyətlərini itirmişlər. Əsrlər boyu bölgədə baş verən siyasi və iqtisadi proseslər nəticəsində Naxçıvan bölgəsində mövcud olan şəhərlərin, demək olar ki, hamısı qismən dağılmış, qismən də adi yaşayış məskəninə çevrilmişdi. Məhz buna görə də coğrafi və strateji baxımdan XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan bölgəsində orta əsr şəhəri kimi yalnız Naxçıvan və Ordubad şəhərləri fəaliyyət göstərmişlər. Yadelli işğalçıların basqınları və feodal ara müharibələri bu şəhərlərin xarici görünüşünə mənfi təsir göstərməklə yanaşı, onların iqtisadi həyatının tənəzzül etməsinə də səbəb olmuşdu. Məhz buna görə də öyrəndiyimiz dövrdə kiçik şəhərlərə çevrilən Naxçıvan və Ordubadda əhalinin sayı da əvvəlki əsrlərlə müqayisədə kəskin şəkildə azalmışdı. Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində əhalinin sosial və milli tərkibi də bölgədə gedən ictimai-siyasi proseslərlə bağlı olmuşdur. Şəhərlərdə ali feodal silkinin nümayəndələri — xan, bəy, axund, molla, seyid, mirzə, yüksək hərbi rütbəyə malik olanlar, sənətkar və tacirlərdə yanaşı kəndli ailələri də yaşayırdılar. Türkmənçay müqaviləsindən sonra Naxçıvan diyarında əhalinin milli tərkibində müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. Rus çarizminin köçürmə siyasəti nəticəsində, xüsusilə Naxçıvanda gəlmə ermənilərin məskunlaşması müşahidə olunur.
104
MDHTA, f, VUA, 18512-ci sənəd, v. 37;Х. Ю. Вердиева, Население Северного Азербайджана в первой половине XIX в. (Историко-демографическое исследование). – Автореф. Дисс. Канд. Ист. Наук, баку, 1992, с. 17. 105 Н. Дубровин. Закавказье в 1803-1806 гг. – СПб., 1866, с. 426. 106 İ. Şopen. Göstərilən əsəri, s. 637. 107 Azərbaycan MDTA, f. 24, I siy., 353-cü sənəd, v. 8. 108 Yenə orada, 372-ci sənəd, v. 7. 40
Tənəzzül dövrünə baxmayaraq, Naxçıvan və Ordubad [81-82] şəhərləri əvvəlki kimi diyarın ticarət- sənətkarlıq mərkəzləri qalmaqda davam edirdi. Şəhərlərdə əhalinin əksər hissəsi ali silkin nümayəndələri — tacir və sənətkarlardan ibarət idi. Naxçıvan və Ordubadın iqtisadi həyatında kənd təsərrüfatı mühüm rol oynayırdı. Bu, bütövlükdə sənətkarlığın kənd təsərrüfatı ilə əlaqəsinin, şəhərlərin və kəndlərin eyni iqtisadi zəmin əsasında inkişaf etdiyinin bir növ təzahürü idi. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|