Şamaxi soyqirimi 1918 shamakhi genocide

29 

 

zorla  sovet  hakimiyyəti  qurularkən  baş  verib.  Bu  gün  bu  haqda  həqiqətləri 

yazmaq lazımdır.” (53) 

Maykl  Smit  “İtirilmişlər  haqqında  xatirə  və  Azərbaycan  cəmiyyəti” 

əsərində  qeyd  edir  ki,  Azərbaycanın  təqvimində  üç  matəm  tarixi-31  mart-

azərbaycanlıların  genosid  günü,  26  fevral  Xocalıda  “Xolokost”  günü  və  20 

yanvar-Qara yanvar qurbanlarının anım günü mövcuddur. 

Bu faciələr əsasən tarixi unutqanlığın nəticəsində baş vermişdir. Tarixini 

unudan  xalqın  tarixi  təkrar  olunur.  Əgər  70  il  kommunist  rejimi  dövründə 

bilərəkdən  saxta  tarix  vasitəsilə  Azərbaycan  xalqının  yaddaşından  1918-ci  il 

müsibətləri  silinməsəydi,  1918-ci  il  mart  qırğınlarında  öldürülən  minlərlə  dinc 

sakinin  dəfn  olunduğu  yerdə  S.M.Kirovun  adına  istirahət  parkı  salınmasaydı 

1990-cı ilin 20 yanvar, 1992-ci ilin 26 fevral Xocalı faciəsi və digər faciələr baş 

verməzdi. 1918- ci ildə Bakı, Şamaxı, Quba və digər ərazilərdə məcburi köçkünə 

çevrilən insanların taleyinə biganə qalmasaydıq, bu gün 1 milyondan artıq qaçqın 

və məcburi köçkünün problemi üə üz- üzə qalmazdıq. 

Gələcəkdə  yeni  faciələrin  baş  verməməsi  və  təhlükələrin  qarşısının 

vaxtında alınması üçün tarix obyektiv şəkildə dərindən öyrənilməli və ondan ibrət 

götürülməlidir. 

 

 

 

 

---

30 

 

İstifadə olunmuş ədəbiyyat 

 

1. Azərbaycan tarixi. 3 cilddə, III c, Bakı: Elm, 1973, ş. 147 

2.  Bünyadov  Z.  Əfsanə  və  əfsanə  yaradanlar.  “Azərbaycan”  qəzeti,  6  noyabr 

1989-cu  il;  Bir  qədər  Bakı  və  Bakı  komissarları  haqqında  “Tarix”  qəzeti  15 

noyabr  1990,  Bir  daha  uydurma  26  rəqəmi  haqqında  “Tarix”  qəzeti  10  aprel 

1992;  Azərbaycan  xalqına  qarşı  1918-ci  il  mart  soyqırımı:  3  cilddə  Sənədlər 

toplusu.I cild : “26 Bakı komissarları” nın əsl tarixi Bakı: Çaşıoğlu, 2009.- 776s.; 

Zülfüqarlı M.P. 26-lar xalqımıza düşmən idilər. “Haray” qəz., 22 aprel 1992; M. 

Əzizbəyovun  xalq  əleyhinə  fəaliyyətinə  aid  yeni  faktlar.  “Ədalət”  qəz.  06.  10. 

2004;  Tariximizin  daha  bir  saxtalaşdırılmış  səhifəsi-Bakı  Kommunası.  “Salam” 

qəz. 05.05.2007; 

3.  Zülfüqarlı  M.  P.  Sovet  dövrünün  heykəlləri.  Caparidze  Prokofi  Aprasionoviç 

(təxəllüsü  Alyoşa)  (1880-1918).  “Ədalət”  qəzeti  03.11.2004;  Maştağada  abidəsi 

ucaldılmış  M.  Məmmədyarov  kimdir?  “Ədalət”  02.10.  2004;  Sovet  dövrünün 

hekəlləri. Qəzənfər Mahmud oğlu Musabəyov (1888 -1938) “Ədalət” 21.10.2004; 

Sovet  dövrünün  hekəlləri.  Ruhulla  Əli  oğlu  Axundov.  “Ədalət”  qəzeti 

11.11.2004;  Sovet  dövrünün  heykəlləri.  Ayna  Sultanova.”525-ci  qəzet” 

16.04.2009; Məşədi Əzizbəyov.. “525-ci qəzet” 24. 04. 2009 və s. 

4.  Əziz.Ə.  “Azadlıq  Naminə”  Bakı  2000,  s.  157-158;  “Həftə  içi”  qəz.  28  iyul 

2009. 

5.  Azərbaycan  Respublikası  prezidenti  Heydər  Əliyevin  “Azərbaycanlıların 

soyqırımı haqqında” fərmanı. Azərbaycan qəzeti, 26 mart 1998-ci il. 

6. 

Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  İlham  Əliyevin  31  Mart 

Azərbaycanlıların  Soyqırımı  Günü  münasibətilə  Azərbaycan  xalqına  müraciəti. 

Azərbaycan qəzeti, 29 mart 2008-ci il 

7.  Axundzadə  Seyid  Ağa.  Mart  hadisəsi  1918  və  yaxud  Nuru  Paşa  tərəfindən 

Bakının işğalı. Bakı 1919; İsmayılov R. Azərbaycan tarixi Bakı 1923; Rəsulzadə 

M.Ə.  Azərbaycan  Cümhuriyyəti.  Bakı:  Elm,  1990;  Величко  В.  Л.  Кавказ. 

Русское дело и междуплеменные вопросы. Баку, 1990; Ordubadi M. S. Qanlı 

sənələr.  Bakı  1991;  Zeynaloğlu  C.  Müxtəsər  Azərbaycan  tarixi.Bakı,  1992; 

Baykara  Hüseyn  Azərbaycan  istiqlal  mübarizəsi  tarixindən.  Bakı  1992; 

Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: Nicat, 1992; Nəvvab M. M. 

1905-1906-cı  illərdə  erməni-müsəlman  davası.  Bakı,  1993;  Наджафов  Б.  Лицо 

Врага  история  армянского  национализма  в  Закавказье  в  конце  ХIХ-начале 

XX в. Часть первая. Баку: Элм, 1993; Часть вторая. Баку, Шарг-Гарб, 1994; 

V.  Arzumanlı,  V.  Həbiboğlu,  К.  Muxtarov  1918-ci  il  qırğınları.  Tarixi 

araşdırmalar. Bakı 1995; Məhərrəmov N. Daşnaksütyun və Azərbaycanın taleyi. 

Bakı: Azərbaycan, 1995, İsgəndərov A. 1918-ci il mart qırğınının tarixşünaslığı. 

Bakı:  Mütərcim,  1997,  184  s.;  Anar  İsgəndərov  Azərbaycanda  türk-müsəlman 

soyqırımı  probleminin  tarixşünaslığı  1918-1920  Bakı

 

“Adiloğlu”  2006; 

Myрадзаде М. Мартовские события. Баку, 1996; Abdullayev Ə. Ermənistanın 

---

31 

 

Azərbaycana  qarşı  təcavüzkarlıq  siyasəti  (XIX  əsrin  axırı-XX  əsr).  Bakı,  Elm, 

1998,322  s.;  А.  Балаев.  Азербайджанское  национальное  движение  в  1917-

1918  гг.  Баку,  1998;  Балаев  А.  Февральская  революция  и  национальные 

окраины.  Мартовские  события  1918  г.  в  Азербайджане.  Москва,  2008; 

Геноцид  азербайджанцев  в  1918-1920  гг.  Документы  и  материалы.  Баку, 

2001;  А.Халилов.  Геноцид  против  мусульманского  населения  Закавказья  в 

исторических источниках. Баку, 2000; Геноцид азербайджанцев в 1918-1920 

гг.  Документы  и  материалы.  Баку,  2001;  Abışov  V.Ş.  Azərbaycanlıların 

soyqırımı.  1918-1920-ci  illər.  Bakı:  Qartal,  2001;  Azerbaycan  Belgelerinde 

Ermeni  sorusu  (1918-1920).  Ankara:  Başbakanlık  Devlet  Arşivleri  Genel 

Müdürlüğü, 2001,682 s.; Qəniyev S. H. 1918-ci il Şamaxı soyqırımı Bakı: Nurlar 

NPM,  2003;  Рустамова-Тогиди  Солмаз  Али  кызы.  “Март  1918  г.  Баку. 

Азербайджанские  погромы  в  документах”  Баку,  2009,  864  стр;  Рустамова-

Тогиди  Солмаз  Али  кызы.  “Куба.  Апрель-май  1918  г.  Мусульманские 

погромы  в  документах”  Баку.  2010.  552  стр.  Казымзаде  Ф.  Борьба  за 

Закавказье  (1917-1921).  Литературный  Азербайджан,  1993,  №  1-3,  с.  29; 

Xaqani  İsmayıl  “Azəri  soyqırımı”  Bakı  2007;  Eldar  Əzizov  Difai.  XX  əsrin 

əvvəllərində  erməni-azərbaycanlı    münaqişəsinin    ilkin    tarixi    şərtləri    və 

səbəbləri. Bakı 2009; Paşayev A. Açılmamış səhifələrin izi ilə. Bakı: Azərbaycan 

nəşriyyatı,  2001.-536  s.;  Paşayev  A.Ə.  XIX-XX  əsrlərdə  ermənilərin 

Azərbaycanlılara  qarşı  törətdikləri  soyqırımları  və  deportasiyalar:  tarix  elm. 

dok.... dis. avtoreferatı Bakı 2007; Казымзаде Ф. Борьба за Закавказье (1917-

1921).  Литературный  Азербайджан,  1993,  №№  1-3,  с.  29;  Rəsulzadə  M.  Ə. 

Unudulmaz  faciə.  “Azərbaycan”  qəzeti,  31  mart  1919;  Mart  hadiseyi-

ələmiyyəsinin müxtəsər tarixçəsi. “Azərbaycan” qəzeti, 31 mart 1919; Paşayev A. 

Şamaxıda  erməni  vəhşilikləri.  “Xalq  qəzeti”  30  mart  2010;  Paşayev  A.  İngilis 

jurnalist  Skotland-Liddell  erməni  məkri  haqqında.  “Xalq  qəzeti”  12  mart  2010; 

Müznib  Ə.  Bakıda  millət  qırğını.  “Tarix”  qəzeti  №  1  1990;  Həsənli  С.  1918-ci 

ilin  martı:  vətəndaş  müharibəsi,  yoxsa  türk-müsəlman  soyqırımı?  “Azadıq” 

qəzeti,  31  mart  1994;  Zülfüqarlı  M.P.  Bakının  “Varfolemey”  dəhşətləri.  Millət 

qəz. 17 mart 2003; Mart qırğının ibrət  dərsləri (1918-2005).  “Ədalət”  24.03.05; 

Mirzəbəyli İ. 1918-ci il soyqırımı Şamaxıda daha qəddarlıqla icra edilmişdi. Xalq 

qəzeti. -31 mart 2005; Rzayeva R. 1918-ci il soyqırımının qanlı səhifələri. Xalq 

qəzeti.  -27  mart  2007;  Talışlı  H.  M.  Lənkəranda  1918-ci  il  soyqırımı. 

“Respublika” qəz., 29 mart 2007; Məmmədov X. Bakıda 1918-ci ildə ermənilərin 

törətdikləri  mart  soyqırımı.  Respublika.-31  mart  2007;  İmanov  V.  Arxivlərdə 

azərbaycanlıların soyqırımını təsdiq edən yetərincə sənəd var. Xalq qəzeti.-l aprel 

2007; 

8.  Денстервилль  (Генерал  майор).  Британский  империализм  в  Баку  и 

Персии.  1917-1918.  Воспоминания.  (Пер.с  англ.  Руденко).  Тифлис:  Совет. 

Кавказа,  1925,  281  с;  Kazimzadeh  F.  The  Struggle  for  Transjaujasus  (1917-

1921). New York, 1951; Swietijhovski T. Russia and Azerbaican: Borderland in 

---