Şamaxi soyqirimi 1918 shamakhi genocide
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
24
xalqına müraciəti çap olunmuşdu. Müraciətde deyilirdi: “Bu bədbəxtlər ağlagəlməz ehtiyac içindədirlər. Onlar o dərəcədə mərhumiyyətlərə düçar olmuşlar ki, hətta kömək istəmək gücündə də deyillər. Lakin kənardan kömək olmazsa onları qarşısı alınmaz fəlakət gözləyir. Əsasən taxıl əkinçiliyi ilə məşğul olan əhali işlək mal-qaradan, əmək alətlərindən və səpin üçün toxumdan məhrum olmuşlar. Elə kəndlər var ki, bir dənə inəyi, bir dənə toyuğu belə yoxdur... Aclıq və soyuqdan əmələ gələn xəstəliklər hər gün onlarla insanı məhv edir. Şübhəsiz, proqramında xalqın rifahının yaxşılaşdırılmasını əsas götürən bizim hökumətimiz daha çox ziyan çəkmiş, bədbəxtliyə düçar olmuş Şamaxı qəzasının əhalisinə kömək edəcək. Lakin bu kömək hər bir vətəndaşı, xüsusilə də hər bir müsəlmanı ölüm təhlükəsi ilə üzləşmiş tarixi ənənəsi olan Şirvan əhalisinə kömək əlini uzatmaq kimi mənəvi borcdan və vətəndaş öhdəliklərindən azad etmir. Müsəlman vətəndaşlar, Şirvanın ölüm təhlükəsi altında olan əhalisini xilas edin!” Bu müraciətdən sonra vəziyyətin ağır olmasına baxmayaraq, hökumətlə yanaşı Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin Şamaxı əhalisinə diqqət və qayğısı artmışdı. Əlamətdar hal ondan ibarətdir ki, 1918-ci il hadisələri bədii ədəbiyyatda da öz əksini tapmışdır. Üzeyir Hacıbəyov, Məhəmməd Hadi, Mirzə Bala Məhəmmədzadə, İbrahim Xəlil və digər sənətkarlar bu mövzuda müxtəlif əsərlər yazmışdılar. Bu əsərlər içərisində Cəfər Cabbarlının şamaxılı iki gəncin faciəsindən bəhs edən “Əhməd və Qumru” hekayəsi diqqəti özünə cəlb edir. Hekayə şamaxılı iki gəncin-Əhməd və Qumrunun saf və ülvi məhəbbətindən, mart faciəsinin bu günahsız şəxslərə gətirdiyi müsibətlərdən bəhs edir. Əsərdə valideynləri erməni quldurları tərəfindən qətlə yetirilmiş, evləri dağıdılmış Əhməd və Qumru “Böyük pəncərələri qara kömürlərə dönmüş, altun divarları matəmlərə bürünmüş”, “əti tökülmüş baş skeletinə bənzəyən möhtəşəm” İsmailiyyə binasının önündə dilənçi vəziyyətində qarşılaşırlar. Faciə və məhrumiyyətlərin məngənəsində tanınmaz hala düşmüş, “Yaralıyam, şikəstəm, Şamaxı əsiriyəm”,- yalvarışlarından bir-birini çətinliklə tanıyan iki sevgili görüşlərinə sevinsələr də, bir-birini qucaqlamırlar, daha doğrusu, qucaqlaya bilmirlər. Çünki erməni vəhşilər onların qollarını kəsmişdilər. (44) Fövqəladə İstintaq Komissiyası Şamaxı şəhərində törədilən cinayətlərdə əslən Şamaxıdan olub Bakı şəhərində yaşayan Stepan Lalayevin, Şamaxı şəhərinin sakinləri Qavril Karaoğlanovun, Arşak Gülbəndiyanın, Mixail Arzumanovun, Karapet Karamanovun, Armenak Martirosyantsın, Aleksandr Xaçaturovun, Mixail Xaçaturovun və başqalarının, cəmi 31 nəfərin Şamaxı qırğınlarının başlıca caniləri olduqlarını faktlarla sübut etmişdi. Komissiyanın Şamaxı şəhəri və ona qonşu olan kəndlərdə ermənilər tərəfindən törədilən soyqırım hadisələri haqqında topladığı 7 cild, 925 səhifədən ibarət araşdırma materialları ermənilərin cinayətlərinin ifşasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
25
Fövqəladə İstintaq Komissiyası Şamaxı ilə yanaşı Kürdəmir və Göyçay qəzasının Cəngi, Qaravəlli, Qarabucaq, Musafalı, Xəlil-Qasımbəy, Ərəb- Mehdibəyli kəndlərində, Sultanov və Sadalı malikanələrində ermənilərin törətdikləri vəhşilikləri də tədqiq etmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, ermənilər Kürdəmirdə 56 evi, 127 ayrıca malikanəni, 2 məscidi, “Quran”ın təfsirinə dair zəngin kitabxananı yandırmışlar. (45) Azərbaycan nümayəndə heyəti Paris sülh konfransında Fövqəladə İstintaq Komissiyasının materiallarının bir hissəsindən istifadə etmişdir. Bundan başqa Komissiyanın materiallarının bir qismi 1919-cu ildə, İstanbulda 73 səhifəlik “Müsəlman əhaliyə qarşı erməni vəhşiliyi haqqında sənədlər” məcmuəsində fransız dilində nəşr olunmuşdur. Bütün bunlar baş vermiş cinayətlərin beynəlxalq aləmə çatdırmasında ilk cəhdlər olsa da o zaman üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Paris Sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri Ə. Topçubaşov ABŞ prezidenti V. Vilsona 28 may 1919-cu il tarixli müraciətində ona digər sənədlərlə yanaşı, Fövqəladə İstintaq Komissiyasının materiallarını da təqdim etmişdi. Bundan sonra obyektiv informasiya toplamaq üçün Cənubi Qafqaza ABŞ nümayəndə heyətinin göndərilməsi məqsədəuyğun sayılmışdı. 1919-cu ilin yayında ABŞ tərəfindən Bakıya göndərilən general Harbord hadisələr barədə obyektiv məlumatlar toplamaq üçün müxtəlif şəxslərlə görüşmüşdü. Ermənilərin nümayəndəsi yepiskop Baqrat riyakarlıq edərərək ermənilərin mart hadisələrində iştirakını inkar etməyə cəhd etmişdir. Ümumiyyətlə, Bakıda fəaliyyət göstərən rus və erməni təşkilatları Fövqəladə İstintaq Komissiyasının normal işinə müxtəlif manelər törətməklə yanaşı təzyiq kampaniyaları da təşkil etmişlər. Lakin bütün çətinliklərə baxmayaraq, komissiya qısa müddətdə çox böyük işlər görə bilmişdi. Fövqəladə İstintaq Komissiyasının fəaliyyət göstərdiyi il yarım ərzində müxtəlif siyasi və millətçi partiyaların bayrağı altında fəaliyyət göstərən ermənilər tərəfindən Cənubi Qafqaz ərazisində müsəlman əhaliyə qarşı törədilmiş cinayətlər barədə 35 cildlik, 3500 səhifəlik materiallar toplanmışdı. Bunların əsasında 128 məruzə hazırlanmış və 194 nəfər barədə cinayət işi qaldırılmış, bundan əlavə minlərlə cinayətkarın adları dəqiqləşdirilmişdi. Komissiya həmçinin Parisdəki Azərbaycan nümayəndə heyətinə göndərmək üçün 95 foto şəkildən ibarət 6 cildlik əlavə material və 80 diapozitiv hazırlamışdı. Lakin təəssüf ki, Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto tanınmasından (11 yanvar 1920-ci il) dərhal sonra qərb ölkələrinin təzyiqi ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 2 fevral 1920-ci il tarixdə qəbul etdiyi aministiya haqqında qanun 1918-ci il soyqırım hadisəsi ilə bağlı məsuliyyətə cəlb olunmuş cinayətkarların cəzalandırılmasının qarşısını aldı. Qanunun 2-ci maddəsi ilə “milli düşmənçilik zəminində baş vermiş cinayətlərə görə məsulyyətə cəlb olunanlar” təqibdən və cəzadan azad olunur, 10-cu maddəyə görə isə Fövqəladə İstintaq Komissiyasının araşdırması nəticəsində qaldırılmış bütün cinayət Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|