Şamil Vəliyev – 50

163
Hər bucağın görən gözəl,
Yemişindən dərən gözəl,
Uralama, qaralama!
Mən susuz, sən sulu sənək,
Sən şam oldun, mən kəpənək,
Azərelli ölənədək
Sən özündən aralama!
Bədii yaradıcılıq üçün az əhəmiyyətli olmayan cəhət hər bir sənətkarın öz bədii
idrakını, idealını təqdim etmək üçün bədii forma üslub ixtisarını aparmasıdır. Cənubi
Azərbaycanın gənc şairləri bu cəhətdən uğurlu təqdim formalarını tapmışdır desək
yanılmarıq. Öz əsərlərində doğma Azərbaycan dilini əziz tutaraq, minlərlə şeirin,
poemanın misralarında bircə dənə olsun belə fars tərkibli sözdən istifadə etmədən
ləyaqətlə yazıb-yaradan bu şairlərin xalqın dünənindən, bu günündən və sabahından
bəhs etmək üçün tez-tez müraciət etdikləri mövzulardcan biri də ana dili məsələsidir.
Xalqın varlığının ümdə əlaməti, beynində, şüurunda, təfəkküründə qoruya-qoruya
yaşatdığı doğma dilinin uzun bir dövr üçün qayğıdan məhrum olmasında elə bil şairlər,
yazıçılar günahkar imişlər. Odur ki, söz ustaları sanki o çatışmayan qayğı və nəvazişin
yerini doldurmaq üçün mümkün olan hər şeyi etməyə çalışırlar. Elə bir sənətkar, ustad,
habelə şeir həvəskarı tapmaq çətindir ki, o öz doğma ana dilini əsərlərində vəsf
etməsin. İbrahim Zahid «Ürək ağrısı» şeirində doğma dilə soyuq münasibəti belə ifadə
edir:
Onunla danışmışıq öz evimizdə
Həm mən yad dilimdə, həm də anası
O, danışır, daim özgə dilində
Əsil ana dilimi hardan qanım?

---

164
Əsrlər boyu Azərbaycan şairləri zamanın – dövrünün tələbinə uyğun olaraq öz
möhtəşəm əsərlərini fars dilində yazıb yaratmışlar. Şübhəsiz ki, fars dili olduqca
ecazkar bir poeziya dilidir. Lakin ədəbi-bədii fikrin mahiyyətini anlatmaqdan ötrü,
ictimai səadətə səsləməkdən ötrü, əxlaqi təkamülə, humanizmə dəvət etməkdən ötrü
hər bir sənətarın öz doğma dilində yazıb yaratmağı daha vacib, lüzumludur. Bu
mənada fars dilində olduqca dəyərli əsərlər yaratmış ustad Şəhriyarın şah reciminin
bütün qəddarlığına baxmayaraq «Heydərbabaya salam» kimi möhtəşəm bir əsəri
doğma Azərbaycan dilində yaratması bədii fikrin bütün türk dünyasının inkişafı
tarixində, vahid milli nümunə kimi öz əksini tapmışdır. Bədii ədəbiyyatda azad fikrin,
mənəvi – ictimai həyatda isə irticanın
vüsət tapdığı dövrlərin eyni vaxta düşdüyü
təsadüflər
müxtəlif xalqların mədəniyyəti tarixində heç də nadir hadisələr deyil.
Əxlaqi-estetik bir anlayışla yeddi arxa dönənin kimliyini ədəbi dilin bədii
üslubunda izah edən Şəhriyar bütün türk dünyasına «Heydərbaba» timsalında dünya
boyda bir güzgü tuturdu.
Heydərbaba ildırımlar şaxanda,
Sellər-sular şaqqıldayıb axanda,
Qızlar ona səf bağlayıb taxanda,
Salam olsun şövkətüzə, elüzə,
Mənim də bir adım gəlsin dilüzə.
Böyük Şəhriyar artıq bədii üslubun müdafiəçisinə çevrilmişdir. O bu ecazkar
əsəri folklor təfəkkür tərzinin bilavasitə təsiri ilə yazsa da, lakin folkloru təqlid
etmirdi, sadəcə olaraq folklorun yəni ulularımızın dilində danışırdı və məsələ
burasında idi ki, fars dilini çox gözəl bilən, yuxarıda qeyd olunan kimi fars dilində
bir-birindən dəyərli əsərlər yaradan Şəhriyar doğma dildə yazdığı əsərlərdə, o
cümlədən «Heydərbabaya salam»da bir dənə olsun belə fars sözü işlətməmişdir.

---

165
Lakin buna baxmayaraq ədəbi dilin bədii üslubu Cənubi Azərbaycanda Şimali
Azərbaycana qədər formalaşmışdır. Şübhəsiz ki, buna səbəb 50-ci illərdə Şah üsul
idarəsinn şimalda reallaşan ədəbi dilin bədii üslubunu cənubda ayaq açmasına imkan
verə bilməyəcəyi idi. Onların ədəbi – bədii dilin çiçəklənməsini kommünist
təbliğatının ifadə forması kimi təqib edəcəyi hər kəsə aydın olduğu üçün cənublu
yazarlarımız, o cümlədən Şəhriyar ədəbi-bədii dilin ayaq tutub yeriməsi üçün folklora
müraciət etməyi daha məqsədəuyğun saydılar. Odur ki,  50-ci illərdən etibarən
Cənubda ədəbi-bədii dil folklor ənənələrinə əsaslanaraq inkişaf etməyə başladı.
Dünya, zaman, ömür kimi məfhumların poetik şərhi müxtəlif ictimai məzmunlu
epoxaların şərtləndirdiyi bədii gerçəkliklər də obrazlı fikrin fəlsəfi-psixoloci tutumunu
ədəbi-bədii dilin vasitəsilə sərrast ifadə edən cənublu yazarlar Azərbaycan şeirinin
folklor nümunələri sırasına daxil olmuş bir sıra şeirləri müqabilində, folklor tipli
uğurlu şeirlərin yaranması real tarixi şəraitin bu mövzuya aşıladığı məzmun çalarları
ilə də bağlı olmuşdur.
Müasir şeirin hərəkət etdiyi elə bir yol vardır ki, poeziya səltənətinə səfəri yalnız
həmin yoldan keçərək başa vurmaq olar. O da ədəbi irsdən – klassik ənənədən
müasirliyə doğru aparan yoldur.
Klassik milli-mənəvi sərvət müasir poeziya prosesində hər yeni mahiyyətin
şərti və zəminidir. Şeir irəliyə doğru hərəkət etdikcə həqiqi novator meyllərə güvənir.
Lakin bütün vəznlərə kamil bələd olmadan birbaşa yeni vəzn yaratmaq, siftini
sərbəstdən başlamaq olmaz. Yalnız bədii üsluba və texnikaya aid forma problemindən
daha geniş mənada – bütünlükdə xalqın mənəvi mədəniyyətinin, bədii inkişafının
tarixinə fərdi əlavə məzmununda başa düşülən novatorluq yeniliyi ənənədən kənarda
axtarmır, özü də ənənəyə təslim olmağa yox, onu inkişaf etdirməyi nəzərdə tutur.
Məsələn, Ədalət Dumanın –
Yaradan sultan yaradıb,
Bu dəmə, bu çağa səni.

---

166
Bəlkə tale bu hüsn ilə
Çəkibdi sınağa səni -
şeirində həm normativ dil-üslub zövqü gözlənilir, həm də müasirlik ahəngi ifadə
olunur.
Ümumiyyətlə son zamanlar cənublu soydaşlarımız poeziyanın çoxəsrli bədii
təcrübəsini müasir şeirin xidmətinə daha fəal səfərbər etmək üçün müasirliyə də
meyl göstərməkdədirlər. İdeya-fikir və ənənə üslub zənginliyi baxımından son
dövrlərdə klassik şeirin tam varisi, tam sahibi kimi poeziyanı təsəvvür etmək
çətindir. Nəzərə alsaq ki, son dövrlərin poeziyası yalnız son altmış il üzərində yox,
həm də ümuyyətlə tarixi çox qədim olan milli şeir üzərində yüksəlir, onda məhz
ədəbi – bədii üslub eyni zamanda ənənə zənginliyi və əlvanlığı baxımından bu
poeziyadan çox şey ummağa haqqımız daha aydın olar.
Cənubda ədəbi-bədii dilin köhnə obrazların potensialına müraciət etməsi özünü
sistemli şəkildə göstərir. Bəzən biz məzmun aktuallığı ilə qeyri-orijinal, ənənəvi ifadə
tərzini uyumasının şahidi oluruq:
Öyünməgim çox layiqdir bu ölkədə sənə dilim,
Laylasında öyrədibdir öz dilini ana dilim.
Şəkəri də şirin olub əzəl gündən ulu qaldın,
Zaman boyu hey yüksəldin, döndün qəhrəmana dilim.
Güllərini dərə-dərə, ilham verdin sən Heydərə,
Dəyişmərəm səni zərə, and içirəm ana dilim.
(Heydər Təhmasib)
Şeirin ruhu, musiqisi, ritmi, ifadə tərkibləri ilə ideya, dil və üslubu arasında
olduqca gözəl bir harmoniya var.
Müşahidələr göstərir ki, klassik ifadə tərzi ilə folklor ifadə tərzi bir çox hallarda
eyni bir şairin yaradıcılığında yanaşı mövcud olur. Bu o deməkdir ki,    20-ci əsrin

---