SəADƏt davud qizi məMMƏdova

 
 
208 
Kompüterləşmə  nəzəriyyəsində  Artificial  social  systems  (süni  sosial 
sistemlər),  Artificial  social  models  (süni  sosial  modellər),  Social  scientific 
models  (sosial  elmi  modellər),  Prototyping  for  resolutions  (qərarlar 
nümunəsi), Multi-simulation  (multi imitasiya)  və  s. kimi  imitasion  modellər 
istifadə edilir. 
Artificial  social  systems  (süni  sosial  sistemlər)  modeli  yeni  nəzəri 
hipotezlərin  irəli sürülməsilə  bağlıdır.  Bu tip  modellərdə real deyil,  Artifical 
LIfe  (süni  həyat)  kimi    formal  kompüter  modellərinin  göstəriciləri  (kvant 
avtomatlar,  «neyron»  şəbəkəsi,  kompüter  özünütəşkilatlandırma,  determinə 
olunmuş xaos və s.) istifadə edilir.  
Social  scientific  models  (sosial  elmi  modellər)  sosial  sistemlərdə 
humanitar  paradiqmaların  tətbiqi  imkanlarının  yoxlanılması  ilə  bağlıdır.  Bu 
model  T.Parsons,  N.Luman,  E.Dürkqeym  və  başqalarının  nəzəriyyələrinin 
yoxlanılması ilə bağlı modellərin qurulmasına yönəlir. 
Multi-simulation  (multi  imitasiya)  imitasiya  modelləri  məcmusu  kimi, 
müvəqqəti və paralel, çoxsəviyyəli şəcərəli modelləşdirmədir.    
İmitasion model aşağıdakı struktura malik olur: 
x(t+∆t) = x(t) + f(x(t), u(t), v(t)), 
x˚= X0, t = 0, ∆t, 2∆t, …, T - ∆t. 
Burada x – kəmiyyət göstəricisi; x˚ – x-in ilkin vəziyyəti; t – zaman; x(t), 
u(t),  v(t)  –  göstəricilər;  f(.)  –  dəyişikliklərdən  asılılıq  səviyyəsi;  T  – 
proqnozlaşdırma müddəti; ∆t – modelləşdirmə addımıdır.   
İmitasiya  modeli  eyni  vaxtda  təsviri,  izahedici,  meyar  (ölçü),  proqnoz 
funksiyalarını yerinə yetirilir.  
İmitasiya  modeli  «nə  olar,  əgər?»  sualına  cavab  verir.  Bu  modelin 
mahiyyəti  real  (sosial)  sistemlərin  riyazi  modeli  üzərində  kompüter 
eksperimenti  aparılmasından  və  sistemin  davranışı  və  ona  təsirlə  bağlı 
seçilmiş ehtimallar əsasında sistemin son vəziyyətinin müəyyən edilməsindən 
ibarətdir.  Beləliklə,  imitasiya  sosial  obyektin  mümkün  inkişaf  variantlarının 
EHM-də  analiz  edilməsinə  şərait  yaradır.  Bu  zaman  obyekt  üzərində  bahalı, 
yaxud qeyri-mümkün eksperiment aparmağa ehtiyac qalmır. 
İmitasiya  modeli  ilə  işləyərkən,  ssenari  qurulmalıdır.  Bu  zaman  təsadüfi 
göstəricilər  seçilir  və  qiymətləndirilir.  İlkin  vəziyyətdən  çıxış  edərək,  cari 
vəziyyət müəyyənləşdirilir. Beləliklə, imitasion model «əgər proqnozlaşdırma 
müddətində  xarici  dəyişənlər  yeni  mahiyyət  kəsb  edərsə,  tədqiq  olunan 
sistemin mahiyyəti necə dəyişəcək?» sualına cavab verməyə imkan yaradır.  
Qeyd  olunanlar  əsasında  EHM  üçün  proqram  formalı  hesablama  sxemi 
qurulur. Təcrübi məsələlərdə x, u, v vektorlarının ölçüsü böyük olduğundan əl 
hesablaması aparmaq qeyri-mümkündür. Təcrübə göstərir ki, imitasion model 

---

 
 
209 
əsasında aparılan hesablamalar sistemli tədqiqatın bütün suallarına cavab verə 
bilmir. Buna görə də modelin analizinin formal metodları və ekspert təcrübəsi 
və  bilikləri  əsasında  qurulan  kompüter  imitasiyasının  uyğunlaşdırılması 
zəruridir.  Belə  uyğunlaşdırmanın  xüsusi  təşkil  edilmiş  imitasion  sistemlərdə 
reallaşdırılması  daha  məqsədəuyğundur.  İmitasion  modelin  əsas  ideyası 
istifadəçi ilə dialoq yaradılmasına yönəlir, bu zaman istifadəçi modeli, qeyri-
formal hesablama sxemlərini və işin gedişində əldə edilən nəticələri islah edir.  
İmitasion  sistemdə  modellər  bankı  (onların  proqramlı  reallaşdırılması) 
əsas yer tutur. İmitasion sistemdə istifadə edilən modellər iki qrupa bölünür: 
problem və standart. 
Problem  modellər  nəzərə  alınan  proseslər  gedişində  sistemin 
göstəricilərinin  dəyişilməsini  əks  etdirir.  Məsələn,  ədədlərin  dinamikası  ilə 
bağlı  Ferxyulst  –  Pirl  modeli,  yaxud  mürəkkəb  iqtisadi  model  problem 
modellər hesab olunur.  
Standart  modellər  yaxşı  tədqiq  olunmuş  və  həll  etmə  metodları  məlum 
olan  riyazi  məsələlərin  reallaşdırılması  ilə  bağlıdır.  Məsələn,  xətti 
proqramlaşdırma məsələsi standart model kimi reallaşdırıla bilər.  
Eyni vəziyyəti fərqli standart modellər əsasında təşkil etmək mümkündür. 
Məsələn, istehsal müəssisələrinin paylaşdırılması həm xətti proqramlaşdırma, 
həm də qeyri-xətti əlaqələri nəzərə alan daha mürəkkəb model əsasında təsvir 
edilə  bilər.  Eyni  dinamik  sistemi  sadə  diferensial  tənliklər,  yaxud  xüsusi 
törəmə  tənliklər  vasitəsilə  təsvir  etmək  olar.  Digər  tərəfdən,  eyni  standart 
model  müxtəlif  mahiyyətli  obyektlərin  formalaşdırılmasında  tətbiq  edilir. 
Məsələn,  xətti  proqramlaşdırma  vasitəsilə  sənaye,  yaxud  kənd  təsərrüfatı 
ehtiyatlarını  səmərəli  paylaşdırmaq  mümkündür.  Sadə  diferensial  tənliklər 
sistemi  əsasında  mexaniki,  kimyəvi,  bioloji  sistemlərdə  baş  verən  prosesləri 
daimi əmsallarla təsvir etmək olar.  
Modelləşdirmənin  informasiya  təminatı  problemi  imitasion  sistem 
göstəriciləri  əsasında  həll  edilir.  Göstəricilər  bankı  modelləşdirmədə  seçilən 
model  göstəricilərinə  uyğun  təşkil  olunmuş  zəruri  informasiyadan 
(parametrlərin,  ilkin  şəraitin,  dinamik  sıraların  kəmiyyət  göstəriciləri)  ibarət 
olur.  
İmitasion modeldə tətbiqi sosioloji tədqiqatlardan əldə edilmiş məlumatlar 
əsasında  qurulan  cədvəl  təsvirli  model  daha  çox  istifadə  edilir.  Məlumat 
göstəriciləri  bazası  köməkçi  informasiyaları  (göstərici  mənbələri  haqqında 
məlumat, istifadəçilər üçün təlimat, arxiv materialları və s.) da əhatə edə bilər. 
İnformasiya  ilə  rahat  işləmək  üçün  göstəricilərin  daxil  edilməsi,  nəzərdən 
keçirilməsi,  seçilməsi  və  redaktə  edilməsi  prosesini  əhatə  edən  göstəricilər 
bazasının idarə edilməsi sistemi istifadə edilir.  

---