www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri
Zərdüşt peyğəmbər
Avesta
9
“Avesta” tarixi mədəniyyət abidəsi kimi
Avesta Azərbaycanda, İranda, Orta Asiyada, Əfqanıstanda və
Hindistanda geniş yayılmış Zərdüştlük dininin (daha sonralar həm
də Atəşpərəstliyin) müqəddəs kitabı olmuşdur. Kitab bir neçə dəfə
məhv edildiyindən dövrümüzə tam şəkildə çatmamışdır.
Zərdüştilik ənənəsinə görə, "Avesta"nın əski əsrlərdə mövcud
olmuş nüsxələrindən biri Makedoniyalı Aleksandr tərəfindən
yandırılmışdır.
Bizə bəllidir ki, hələ e.ə. IV əsrin son rübündə yunan alimi
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri
Zərdüşt peyğəmbər
Avesta
10
Feopomp Makedoniyalı Aleksandrın tapşırığı ilə zərdüştilik dininin
qədim kitablarını öyrənirdi. Plini [1] məlumat verir ki, zərdüştlik
dininin ən yaxşı bilicilərindən biri olan Hermippin (e.ə. III əsr)
sözlərinə görə, zərdüştiliyin müqəddəs kitabları özündə 2
milyondan artıq misranı ehtiva edirdi. Maraqlıdır ki, ənənəyə əsasən
Sasani hökmdarı I Şapur əsli itirilmiş, lakin tərcümələrdə və
xüsusilə qədim yunan dilinə (Dekartda iddia edilir ki, "Avesta"nın
və ya onun ayrı-ayrı hissələrinin qədim yunan dilinə tərcüməsi
vardı) tərcümədə mühafizə olunmuş "Avesta"nın kitablarını pəhləvi
dilinə tərcümə etməyi əmr etmişdi. Güman etmək olar ki, məhz
qədim yunan dilinə tərcümə edilmiş "Avesta" Feopomp üçün
öyrənmə obyektinə çevrilmişdi.
Nəhayət, "Avesta"nın, ən azı onun ayrı-ayrı hissələrinin yazılı
mətninin hələ Əhəmənilər hakimiyyətinə qədərki dövrdə mövcud
olduğunu məntiqi səciyyəli bir hal da təsdiqləməlidir. Zənn edirik
ki, yazıda maddiləşmiş "Avesta" olmasaydı, qədim yunan
fəlsəfəsinə və iudaizm dininə o, çətin ki, təsir edə bilərdi. Beləliklə,
yunan müəlliflərinin hesab etdikləri kimi 2 milyon misranı özündə
ehtiva edən və yaxud zərdüştilik ənənəsinin və sonralar ərəb və
farsdilli müəlliflərin iddia etdikləri kimi, 12 min öküz (inək) dərisi
üzərində qızıl hərflərlə yazılmış "Avesta"nın (və yaxud onun ayrı-
ayrı hissələrinin) yazılı mətni Makedoniyalı Aleksandrın yaşayıb
fəaliyyət göstərdiyi dövrdən xeyli əvvəl mövcud olmuşdur. Yunan-
Makedoniya işğalı zamanı məhv olmuş və bir neçə əsr ərzində daha
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri
Zərdüşt peyğəmbər
Avesta
11
çox şifahi surətdə saxlandığı güman olunan (əlbəttə, ola bilər ki,
kitablardan ayrı-ayrı fraqmentlər də qalmışdı) məhz bu "Avesta"nı
Parfiya hökmdarı Arşaki Vologez (görünür, I Vologez) bərpa
etməyə cəhd göstərmişdi.
Lakin alimlərin hesab etdikləri kimi, ilkin "Avesta"dan yaddaşda
heç də hər şey qala bilməzdi (bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, 350
min sözdən artıq ola bilməzdi), hər halda "Avesta"nın hifz olunmuş
hissələri artıq yuxarıda xatırlandığı kimi, e.ə. I əsrdə kodifikasiya
olunmuşdu.
Qeyd edilməlidir ki, İ.Purdavud bütün əsərlərində birmənalı olaraq
Avestanın Şimal-Qərb dilində (sonralar Atropaten dili adlanan
atropatenlilərin dilinin qədim türk dilinə yaxın olması lakin fars
dillərinin təsirinə məruz qalması sübut edilmişdir) yazıldığını iddia
edir. Lakin bir çox alimlər onun bu barədə gətirdiyi faktları
qənaətbəxş hesab etmirlər. İqrar Əliyevin fikrincə Avestanı nə
İranın Şərqinə, nə də Qərbinə aid etmək düzgün deyildir. Çünki,
Avestanı İranda yaşayan bütün millətlərin ortaq mədəniyyəti kimi
qəbul etmək daha məqsədəuyğundur.
İ.Purdavud tərəfindən 1928-ci ildə Bombeydə çapa hazırlanmış
Xurda-Avesta da mühüm elmi əhəmiyyətə malikdir.
İran ədəbiyyatçılarından Məhəmməd Müin də bir sıra əsərlərini
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri
Zərdüşt peyğəmbər
Avesta
12
avestaşünaslığa həsr etmişdir. M.Müin odun əhəmiyyətini qeyd
etdikdən sonra belə bir nəticəyə gəlir ki: "Arilər oda başqa
tayfalardan daha artıq hörmət edirdilər. Ümumiyyətlə, mənbələrin
göstərdiyinə görə, od müxtəlif dini əqidələrə malik olan insanların
həyatında da mühüm rol oynamışdır.‖ İranın geniş ərazilərində və
Güney Azərbaycan ərazisində yaşayan Azərbaycan türklərinin də
həyatında od mühüm yer tutsa da onlar arasında daha çox Tanrıçılıq
yayılmışdı.
Avestanın dili haqqında M.Müin yazır: ‖Sasani dövründə tərirb
edilib,bizə gəlib çatan Avestanın məzmunu Zərdüştün dini
ayinlərinin külliyyatından ibarətdir. Avestanın yazıldığı dil isə
Avesta dili adı ilə məşhurdur.‖
İlkin Avestanın yazıldığı dil Sasanilər, habelə Parfiya dövründə
artıq işlənmirdi. Dilçilərin tədqiqatına görə Avestanın dili İran
dilləri qrupuna daxildir. M.Müin Avestanın dilini Bəlx, Midiya və
Skif dili adlandıranların nəzəriyyələrini rədd edir və onu Avesta dili
adlandırır. Sonrakı tədqiqatlar M.Müinin bu münasibətinin haqlı
olduğunu sübut etdi. Belə ki ,aparılan kompleks tədqiqatlar
nəticəsində Midiya dili (madayların dili) və skif dilinin qədim türk
dillərindən olması və madayların və skiflərin dəqim türk etnosları
olmasını sübut etdi.
M.Müin Bartolomeyə istinad edərək göstərir: ―Qatların dili, onda
Dostları ilə paylaş: |