Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
195 olmuş konfransı səs çoxluğu ilə leyborist partiyasından çıxmaq haqqında qərar qəbul etdi. 1932-ci ilin oktyabrında Artur Henderson rəsmi olaraq leyborist partiyasının rəhbəri vəzifəsindən getdi. Onun yerini nisbətən sol hesab edilən, sosializmin təbliğini dini ayinləri yaymaqla birləşdirən Corc Lensberi tutdu. Bu dövrdə Liberallar partiyasının öz mövcudluğunu itirməsi prosesi davam etməkdə idi. Bu partiyanın tənəzzülü prosesini iqtisadi böhran daha da dərinləşdirdi. Belə ki, bu dövrdə partiya bir-biri ilə düşmənçilik edən üç qrupa parçalandı 1 . Bu qruplardan biri 1932-ci ildə xüsusi partiya şəklində yaranmış və milli liberallar partiyası adlanan “milli” hökumətin tərkibinə daxil olan Con Sayмonun tərəfdarları idi. İkinci qrup 1932-ci ilin sentyabrında İngiltərədə proteksionizmin təbliğ edilməsi ilə əlaqədar olaraq hökumətdən çıxmış Herbert idi. Üçüncü qrup isə Lyoyd Corcun başlıca olaraq ailə üzvlərindən ibarət olan tərəfdarlarından ibarət idi. İngiltərənin böhran dövründə maliyyə vəziyyəti ölkədə hakim dairələri ciddi təşvişə saldı. İngiltərə artıq çoxdan ticarətdə passiv balansa malik idi, belə ki, idxal ixracı üstələmişdi. İngilis malları bazarda azlıq təşkil dir, idxal isə artırdı. Dünya ticarəti İngiltərə üçün demək olar ki, dondurulmuşdu. Gəmiçilikdən gələn gəlir 130 milyon funt - sterlinqdən 80 milyon funt - sterlinqə qədər azalmışdı. Digər tərəfdən əgər 1929-cu ildə İngiltərənin xaricə kapital qoyuluşu 270 milyon funt - sterlinq idisə, bu rəqəm 1931-ci ildə 170 milyon funt - sterlinqə endi. Böhran tezliklə maliyyə sahəsini də əhatə etdi. İngilis banklarının beynəlxalq maliyyə əməliyyatları xeyli ixtisar edildi. İngiltərənin bu əməliyyatlardan əldə etdiyi gəlirlər 1929-cu ildə 65 milyon funt – sterlinq idisə, 1931-ci ildə bu rəqəm 30 milyon funt - sterlinqə endi. 1931-ci ildə İngiltərənin büdcə defisiti 100 milyon funt- sterlinq oldu. Funt-sterlinqin məzənnəsi xeyli aşağı düşdü. Bu dövrdə İngiltərə banklarında xarici dövlətlərin əmanətləri var idi və İngiltərə bu əmanətlərdən istifadə edərək vəziyyətdən çıxa bilərdi. Lakin xarici dövlətlər funt-sterlinqin dəyərinin aşağı düşməsini gördükdə öz əmanətlərini London banklarından götürdülər ki, bu da ölkənin maliyyə vəziyyətinin daha da ağırlaşmasına səbəb oldu. Ölkədə mövcud olan maliyyə vəziyyətini öyrənmək və Makdonald hökumətinin vəziyyətini yüngülləşdirmək üçün 196 məsləhətlər aparmaq məqsədilə 1931-ci ilin martında bankir Corc Meyin başçılığı altında xüsusi komissiya yaradıldı. 1931-ci ilin iyul ayında Meyin komissiyası göstərdi ki, 1932- 33-cü büdcə ilində İngiltərə büdcəsinin kəsiri lazımi tədbirlər görülməsə 120 milyon funt – sterlinq olacaq. Bu miqdar ancaq vergilərin artırılması və dövlət xərclərinin azaldılması yolu ilə ödənilə bilər. Komissiya məsləhət gördüki, yaxınlaşan 24 milyon funt – sterlinq ancaq vergilərin 96 milyon funt – sterlinqlə ödənilməsinə nail olar. Meyin iqtisadi komissiyası məsləhət görürdü ki, işsizlərə verilən müavinət 20 % ixtisar edilsin. Belə ki, onlara verilməli olan 66,6 milyon funt – sterlinq 53 milyon funt – sterlinqə endirilsin, müəllimlərin maaşı azaldılsın, ictimai işlər üçün ayrılan vəsaitin 8 milyon funt – sterlinqə yaxını ixtisar edilsin. Beləliklə komissiya iqtisadiyyatda olan bütün çətinliklərin aradan qaldırmağın sosial xərcləri ixtisar etməklə mümkün olduğunu göstərdi. Hökumətin rəhbər üzvləri Meyin məruzəsindəki məsləhətlərlə razı idilər və onların həyata keçirilməsinə başlamağa hazır idilər. Lakin bu təklifin qəbul edilməsi fəhlə sinfinin üzərinə basqın etmək üçün kapitalistlər tərəfindən bir alət kimi istifadə edilən hökuməti xalqın gözündə ifşa edərdi. Buna görə də hökumət Meyin təkliflərini qismən həyata keçirməyi qərara aldı. Dövlət xidmətçilərinin maaşlarının azaldıması və ictimai xərclərin 56 milyon funt – sterlinqə endirilməsi hesabına qənaət etmək qərara alındı. Lakin mühafizəkarlar və liberallar, habelə ingilis bankirləri qənaətin həcminin artırılmasında təkid edirdilər. Mey komissiyasının məruzəsi bir çox xarici ölkələrin maliyyə dairələrində ingilis funt- sterlinqinin vəziyyətinin möhkəm olmadığının sübutu hesab edilirdi. Bir çox xarici əmanətlərin London banklarından çıxarılması bu məruzənin çap olnumasının bilavasitə nəticəsi idi. İngiltərənin hakim dairələri ABŞ və Fransadan borж almaq vasitəsilə vəziyyəti düzəltmək istədilər. Avqustun 1-də amerikan və fransəz bankirləri İngiltərəyə 50 milyon funt – sterlinq borc verdilər. Bu pul xərcləndikdən sonra, hökumətin tapşırığına görə, ingilis bankı amerikan bankirlərinə müraciət edərək 80 milyon funt – sterlinq miqdarında yeni borc vermələrini xahiş etdi. Amerika bankirləri 197 bildirdilər ki, yalnız hökumət Mey komissiyasının təklif etdiyi məsləhətləri qəbul etdiyi təqdirdə yeni borc verilə bilər. Leyborist hökuməti əlavə qənaət haqqında qərar qəbul etdi. Bu isə işsizlərə göstərilən maddi yardımın 10% azaldılması demək idi. Fəhlələrin hiddəti o qədər artdı ki, Makdonald hökumətinin həmin qərarı bəyənmiş olan bəzi üzvləri tərəddüd etdilər. Avqustun 23-də kabinetin 10 üzvü bu təklifi müdafiə etməkdən boyun qaçırdı. Hökumətdə təfriqə əmələ gəldi və Makdonalddın, bütün hökumətin istefaya çıxması təlяb edildi. Ertəsi gün Makdonald mühafizəkarların və liberalların iştirakı ilə koalisyon hökumət təşkil etdi ki, burada mühafizəkarlar rəhbər rol oynadılar. Koalisиon hökuməti özünü “milli” hökumət adlandıraraq, iddia etdi ki, ingilis xalqının bütün əsas siyasi partiyalarını təmsil edir. “Milli” hökumətin tərkibinə ikinci leyborist hökumətinin sabiq üzvləri – Makdonald, Snouden, Tomas daxil oldular. Hökumətə mühafizəkarların ən görkəmli nümayəndələri – Bolduin, Nevil, Çemberlen, Xor, liberallardan isə - Semuel və Lord Redine daxil edilmişdilər. “Milli” hökumətin yaradılması, mühafizəkarların, leyboristləri və liberalların arasında aparılmış gizli sövdələşmənin nəticəsi idi. Leyborist partiyasının rəhbərləri olan Makdonald, Tomas, və Snoudenin bu hökumətə daxil olmalar onların açıqdan – açığa ingilis burjuaziyası tərəfinə keçməsi demək idi. Bu, leyborizmin rəhbər xadimləri tərəfindən fəhlə sinfinə edilmiş açıq xəyanət idi.Makdonald, Tomas və Snoudenin bu xəyanətindən sonra onları leyborist partiyası sıralarındaн xaric etdilər. Makdonaldın yeni – milli ardıcılları çox olmadı. Parlamentdəki 289 leyborist üzvdən cəmi 13 nəfəri onun ardınca getdi. Leyborist partiyası rəhbərliyinin başında Henderson qaldı. Partiyanın yeni rəhbərliyi Makdonald, Tomas və Snoudenə qarşı özünün düşmən münasibət bəslədiyini qeyd etdi və onları satqın adlandırdı. Əslində isə bu, partiya rəhbərliyini öz əlində saxlamaq üçün leyborist partiyasının rəhbərliyi tərəfindən boşboğazlıqla işlədilən kələkdən başqa bir şey deyildi. Yeni rəhbərlik suravi leyboristləri inandırmağa çalıçırdı ki, satqınlıqda yalnız Makdonald, Tomas və Snouden müqəssirdirlər, leyborizmin digər rəhbərləri sə partiyanın sıravi üzvləri kimi satqınlara qarşı nifrət bəsləyirlər. 198 “Milli” hökumət öz fəaliyyətinə Mey komissiyasının məsləhətlərini həyata keçirməklə başladı. 1931-ci ilin sentyabrında işsizlərə verilən yardım 10% azaldı. “Miili” hökumət təkcə işsizlərin maddi yardımına deyil, hərbi dənizçilərin yaşayış səviyyəsinə də hücum etdi. İngiltərə hərbi donanmasında icbari hərbi mükəlləfiyyət olmadığı bir şəraitdə donanma könüllülər toplamaq əsasında təşkil edilir, həm də donanmanдан şəxsi müvafiq maaş alırdı. Sentyabrın 12-də hərbi dəniz donanması naziri donanmanın şəxsi heyətinin maaşlarının azaldıldığını elan etdi. Üç gündən sonra İngiltərənin manevr keçirmək üçün Şotlandiyanın şimal sahilində, İnverqordon limanında toplanmış olan Atlantik donanması dənizə çıxmaqdan boyun qaçırdı. Sentyabrın 17-də hökumət güzəştə getməyə məcbur oldu və maaşların azaldıması məsələsinə dənizçilərin xeyrinə olaraq yenidən baxıldı. 1931-ci ilin payızında “Milli” hökumət parlamentə vaxtından əvvəl seçkilər keçirdi. Mühafizəkarlardan, milli leyboristlərdən və liberallardan ibarət təşkil olunmuş koalisiya seçki kampaniyası zamanı seçiciləri iqtisadi böhranın nəticələri ilə qorxutmaq və leyboristləri hər vasitə ilə gözdən salmaq üçün var qüvvəsini toplamışdı. Seçkilərdə koalisiya, əslində isə nümayəndələr palatasında 472 yer almış olan mühafizəkarlar qalib gəldilər. Milli leyboristlər mühafizəkarların yardımı sayəsində parlamentdə 13 yer ala bildilər. Liberallar 72 yer aldılar. Leyborist partiyası ciddi məğlubiyyətə uğradı. Onun parlamentdəki deputatlarının sayı 1929- cu ildəki 289 – dan 46 – ya endi. Seçkilərdən sonra ingilis burjuaziyasının fəhlə sinfinin yaşayış səviyyəsinə və siyasi hüquqlarına hücumu daha da gücləndi. Hökumət hələ leyboristlər hakimiyyət başında olan zaman qəbul olunmuş və işsizlərə maddi yardımı azaltmağa yönəldilmiş, sığorta məbləğlərinin verilişindəki xətalar haqqındakı qanunu amansızlıqla həyata keçirməyə başladı. Bundan başqa hökumət, noyabrın 12-də işsizlik üzrə verilən maddi yardımı daha da azaltmaq məqsədilə ehtiyacı yoxlamaq haqqındakı qanunu qüvvəyə mindirdi. İngilis burjuaziyası bu qanunun köməyilə işsizlərə verilən onsuz da cüzi miqdar maddi yardımın ümumi məbləğindən 30 milyon funt – sterlinq kəsdi. İngiltərənin hakim dairələri fəhlə sinifi üzərinə hücum etmək yolu ilə öz gəlirlərini iqtisadi böhranın zərərlərindən müdafiə etməyə Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|