Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Böyük Britaniya dünya iqtisadi böhranı illərində (1929-1933-cü illər)
187 1928-ci ildə seçki islahatı keçirərək yaşı 21-ə çatmış qadınlara seçki hüququ verməklə də mühafizəkarlar hökumətinin xarakteri dəyişilmədi. 1928-ci ilin seçki hüququ islahatı xalq kütlələrinə güzəşt idi, lakin o, yaxın gələcəkdə olacaq növbəti seçiklərdə hakim partiyanın üstünlüyünü əldə etmək məqsədini güdürdü. Bu islahat həm də ona görə lazım idi ki, 1928-ci ilin sonunda ingilis burjuaziyasının fəhlə sinfini cilovlamaq təşəbbüslərinin boşa çıxacağını göstərən əlamətlər meydana gəlmişdi. 1928-ci ilin sonunda və 1929-cu ilin əvvəlində olan tətillər göstərdi ki, İngiltərədə tətil hərəkatı yenidən fəallaşmağa başlamalıdır. Birinci dünya müharibəsi vaxtında və müharibədən sonrakı dövrdə İngiltərə ilə onun dominionları arasındakı münasibətlərdə böyük dəyişikliklər əmələ gəldi. Dominionlarda kapitalizmin inkişaf etmiş və möhkəmlənmişdi, bunun əsasında isə dominionlarda ayrıca millətlər və dövlətlər formalaşmağa başlamışdı. Bu amillərin təsiri İngiltərə imperializminin zəifləməsi dominionlara, İngiltərədən bir sıra siyasi və iqtisadi xarakterli güzəştlər almağa imkan verirdi. Dominionlar muxtariyyət hüququna malik olduqlarından müharibədən sonra onların cəhdləri xarici siyasət sahəsində öz hüquqlarının genişləndirilməsinə yönəldilmişdi. Metropoliyalarla dominionların münasibətlərini tənzim edən hüquq normaları ilə Britaniya imperiyasındakı dominionların əsil vəziyyətləri arasında əmələ gəlmiş uyğunsuzluq ildən-ilə daha aydın nəzərə çarpırdı. 1926- cı ilin oktyabr-noyabr aylarında İngiltərə və dominioların nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən imperiya konfransı bu normaları faktiki vəziyyətə uyğun şəklə salmalı idi. İmperiya konfransı qərara aldı ki, İngiltərə və dominionlar «nizamnaməyə əsasən bərabərdirlər, daxili və ya xarici işlərdə heç bir cəhətdən biri digərinə tabe deyildir, ümumi dövlət tərkibində və Britaniya millətlər birliyinin üzvü kimi azad surətdə birləşmiş olsalar da Britaniya imperiyasının tərkibində muxtar cəmiyytələrdir». Bununla da daxili və xarici siyasət sahələrində dominionların sərbəstliyi və onların İngiltərə ilə hüquq bərabərliyi elan edilirdi. Bu dominionların hakim dairələrinin arzularına uyğun gəlirdi. Eyni zamanda dominionlar Britaniya imperiyasının tərkibində qalırdılar ki, bu da İngiltərənin mənafeyinə uyğun idi. İngiltərənin hakim dairələri nisbi sabitləşmə dövründə antisovetizm siyasəti yeridirdilər ki, bu da 1927-ci ilin fevralında 188 İngiltərə tərəfindən SSRİ ilə diplomatik münasibətlərin kəsilməsinə səbəb oldu. Nisbi sabitləşmə illərində İngiltərə ilə digər kapitalist dövlətlər arasında münasibətlərdə soyuqluq artdı. 1926-cı il dekabr ayının 12-də qalib ölkələr Almaniya iqtisadiyyatı üzərindəki hərbi nəzarəti götürdülər. Bununla da, Versal sülh müqaviləsinin müddəalarından birindən imtina etməli oldular. Almaniyanın iqtisadi qüdrəti ona imkan verdi ki, O, İngiltərə, Fransa və ABŞ qarşısında məsələ qaldırdı ki, qoşunlarını tezliklə Reyn zonasından çıxartsınlar, həmsinin təzminatın miqdarını aşağı salsınlar. Bu məsələ ilə əlaqədar 1929-cu ilin avqustunda Haaqada keçirilən konfransda kəskin müzakirələr oldu. Təzminat məsələsi ilə əlaqədar «Yunq planı» qəbul edildi. Təzminatın miqdarı aşağı salındı. Haaqa konfransı həmçinin qərar qəbul etdi ki, qalib dövlətlərin qoşunlarının Reyn zonasından köçürülməsi 1930-cu ilin ortalarından başlansın. Bu dövrdə İngiltərə ilə ABŞ arasında xammal mənbələri üstündə mübarihə gücləndi. 1924-1929-cu illərdə hakimiyyətdə olan mühafizəkarlar ingilis kapitalizminin sabitləşməsinə nail olmaq uğrunda inadlı mübarizə aparmalarına baxmayaraq buna tam nail ola bilmədilər. İngiltərə iqtisadiyyatı 1929-cu ilə qədər 1913-cü il səviyyəsini keçə bilmədi, ona isə çox çətiniklə çata bildi. İngiltərə tarixçiləri etiraf edirlər ki, “İkinci Bolduin hökumətinin fəaliyyətinin nəticələri təsəlliverici deiyldir”. Növbəti parlament seçkiləri 1929-cu ilin may ayının 13-də eçirildi. Leyboristlər bu seçkilərdə parlamentdəki yerlərin 287-ni mühafizəkarlar – 260-nı, liberallar isə 59-nu tutdular. Lebyoristlər partiyası icmalar palatasında digər iki partiya ilə müqayisədə çoxluq qazandı. 1929-cu ilin iyun ayının 7-də Makdonald ikinci leyborist hökumətini təşkil etdi. Portfellər leyborist rəhbərlərindən olan Makdonald, Tomas, Snouden, Klaynç, Hendersona verildi. Baş nazir Makdonald, Xarici işlər naziri Henderson, maliyyə naziri Snouden, daxili işlər naziri Klayns oldu. İkinci leyborist hökuməti birinciyə nisbətən daha sağ mövqedə dayanırdı. Leyborist hökumətinin ilk tədbirlərindən biri Lankaşir toxucularının əmək haqqının aşağı salınması oldu. Toxucuların həmkarlar ittifaqı buna kəskin etirazını bildirdikdə, sahibkarlar lokaut elan etdilər. 189 Leyboristlər partiyası seçkiqabağı platformalarında SSRİ ilə diplomatik münasibətləri bərpa edəcəklərini vəd etmişdilər. Lakin onlar hakimiyyətə gəldikdən dərhal sonra bunu etmədilər. Ancaq 1929-cu ilin oktyabr ayının 3-də SSRİ ilə İngiltərə arasında diplomatik münasibətlər bərpa edildi. Ümumiyyətlə nisbi sabitləşmə illərində İngiltərə iqitsadiyyatı durğunluq dövrü keçirdi. 1930-cu ilin birinci kvartalında İngiltərədə istehsalın səviyyəsi özündən qabaqkı illərlə müqayisədə aşağı düşdü, bu da onu göstərirdi ki, ölkə iqtisadi böhranının başlanğıcı fazasına daxil olmuşdur. Böyük Britaniya dünya iqtisadi böhranı illərində (1929-1933-cü illər) 1929-cu ilin oktyabrında ABŞ-da başlanan iqtisadi böhran öz miqyasına görə 20-ci əsrin ən böyük böhranı kimi tarixə daxil oldu. 1929-1933-cü illərin iqtisadi böhranı kapitalizmin bütün tarixi boyu ən dərin böhran kimi səciyyələndirilə bilər. Demək olar ki, dörd il ərzində kapitalist ölkələrinin iqtisadiyyatı tam təşkil edilə bilməyəcək durğun bir vəziyyətdə qalmış oldu. Böhran, dünyada 50 milyondan daha çox insanın işsiz qalmasına səbəb olmuşdur. Dünyada ümumi istehsalın həcmi 42%, dünya ticarətinin həcmi isə 65% azalmışdır. Bu rəqəmlərin hansı dərəcədə təsirli olduğunu başa düşmək üçün 1929-cu ildən əvvəl baş verən heç bir iqtisadi böhran nəticəsində dünya ticarətinin 7%-dən daha çox kiçilmədiyinə nəzər salmaq kifayətdir. Dünya iqtisadiyyatına belə güclü təsir edən böhranın səbəb və nəticələrini araşdırmaq üçün Birinci dünya müharibəsi sonrasında yaranan sosial – iqtisadi və siyasi almiləri nəzərdən keçirmək vacibdir. Müharibədən sonra kapitalist dünyasında hegemonluğu əlində saxlayan ABŞ 1924-1929-cu illərdə stabilizasiya dövrü keçirdi. ABŞ bu dövrdə dünya dövlətləri arasında yeganə kreditor idi. Sənayenin yeni sahələrinə olan çox yüksək təlabat, iqtisadiyyatın inkişafına zəmin yaratmaqla bərabər, eyni zamanda ölkədə iqtisadi mühitin olduqca spekulativ xarakter almasına şərait yaradırdı. Buna misal olaraq 1926-1928-ci illərdə Floridada yaşanan daşınmaz əmlak böhranını göstərmək olar. 1926-cı ildən başlayaraq təbii şəраитlərə 190 əlaqədar olaraq (Bu əyalətdə qış qonşu ərazilərlə müqayisədə daha münasib idi) Floridadakı daşınmaz əmlakların qiymətinin həddindən artıq dəyər qazanması ümüdi ilə buraya böyük investisiyalar qoyulmuşdu. 1928-ci il 18 sentyabrda isə gözlənilmədən baş verən qasırğa bütün planları alt-üst etdi və bu əraziyə qoyulan investisiyalar böyük zərərə səbəb oldu. Yüksək qiymətə satın alınmış daşınmaz mülk və torpaq sahələrini nəinki öz dəyərinə, dəyərindən bir neçə dəfə ucuz qiymətə belə satmaq mümkün olmadı. Yuxarıda qeyd edilən spekulasiyanın iqtisadiyyatın normal fəaliyyətinə nə qədər güclü təsir etdiyini nəzərə alsaq dünya böhranı öncəsi ABŞ iqtisadiyyatının nə dərəcədə həssas olduğunu görərik. Dünya böhranının baş vermə səbəbləri: 1. ABŞ-dakı böyük şirkətlərin maliyyə gücləri idi. Birinci dünya müharibəsindən sonra bir çox xırda və orta müəssisələr birləşməiş və iri inhisar birlikləri meydana gəlmişdi. Böhran astanasında ABŞ iqtisadiyyatının 50%-dən çoxunu cəmi 200-ə qədər holdinq təşkil edirdi. Bu hpldinqlərdən hər hansı birinin iflası ümumilikdə iqtisadiyyata ciddi zərbə vura bilərdi ki böhran dövründə də gözlənildiyi kimi oldu. 2. İkinci səbəb Amerikada həmin dövr üçün Bankçıqla bağlı qanunvericiliyin təkmil olmaması ilə əlaqədar bankların ehtiyat limitlərinin olmaması idi. Bank sisteminin iqtisadiyyatın “qan – damar sistemi” funksiyasını olduğunu nəzərə alsaq bu sahədəki problemlər iqtisadi sistem üçün böyük təhlükə idi. 3. Böhranla bağı ən mühüm səbəblərdən biri isə Amerikanın dünyа dövlətləri arsında yeganə kreditor olması idi. Bu isə, hər şeydən əvvəl bütün dünyanın Amerika iqtisadiyyatından asılılığını artırırdı. Yəni Amerikada yaran biləcək hər hansı bir problem бütün dünya ölkələrinə bilavasitə təsir edirdi. Yuxarıda göstərilən amillərin təsiri nəticəsində 1929-cu il 3 oktyabr tarixindən başlayaraq artıq Nyu-York birjasında qiymətlərin artımı tamamilə dayanmış, hətta qiymətlər aşağı düşməyə başlamışdı. Bir neçə iri holdinqin səhmləri də birjada dəyərdən düşməyə başladı. 21 oktyabr tarixində artıq bütün investorlarын əllərində olan səhmləri satmağa başlaması artıq fəlakətin əsas xəbərçisi rolunu oynadı. 24 oktyabr tarixində isə artıq birjada bütün qiymətlər son həddə qədər aşağı düşdü. 1929-cu ilin qiymətləri ilə 4,2 milyard Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|