Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
175 xalqlarının istismarı prosesində də həmrəy ola bildilər. Onların hər üçü, məsələn Çində öz nüfuz dairələrini möhkəmləndirdilər. Lakin kapitalizsin sabitləşməsi möhkəm deyildi. Sabitləşmə illərində kapitalist ölkələrinin öz daxilində və kapitalist dövlətləri arasında ziddiyyətlər kəskinləşdi. Həmçinin bu dövrdə metropoliyalarla müstəmləkələr arasındakı ziddiyyətlər də gücləndi. Bu dövrdə birinci dünya müharibəsindən qalib və məğlub çıxmış dövlətlər arasındakı ziddiyyətlər də kəsiknləşdi. Müharibədən sonrakı ilk onillikdə İngiltərənin hakim dairələri belə hesab edirdilər ki, İngiltərənin iqtisadiyyatının bərpasına nail olmaq üçün ən yaxşı vasitə ingilis valyutasının, yəni funt-sterlinqin beynəlxalq vəziyyətini möhkəmləndirməkdir. Ona görə də müharibədən sonrakı illərdə İngiltərənin iqtisadi siyasətinin əsasını funt-sternlinqin müharibəyə qədərki paritetini bərpa etmək tuturdu. Müharibə nəticəsində baş verən iqtisadi böhran kapitalist ölkələrinin valyutasına da təsir göstərdi. Müharibə dövründə İngiltərə məcbur oldu ki, funt-sterlinqin qızıl paritetindən imtina etsin. 1920-ci ilin əvvəllərində funt-sterlinqin kursu müharibəyə qədərki kursun 67,8%-ni təşkil edir. Funt-sterlinqin dəyərinin aşağı düşməsi ölkənin maliyyə dairələrin mənafeyinə ciddi zərər vururdu. Eyni zamanda bu İngiltərənin beynəlxalq aləmdə maliyyə vəziyyətini pisləşdirir, dünyanın maliyyə cəhətdən istismarında iştirakını azaldırdı. Funt- sterlinqin stabilləşməsi İngiltərə büdcəsinin tarazlaşması üçün də vacib idi. Bu dövrdə əhalidən alınan vergilər artırıldı. 1924-1925-ci ilin mayında İngiltərədə əhalidən alınan gəlir vergisi 3,5 dəfə artırıldı. Həmçinin sosial xərclər üçün ayrılmış vəsait də xeyli ixtisar edildi. İlk növbədə səhiyyə, maarif, pensiyalara çəkilən xərclər nəzərə çarpacaq dərəcədə ixtisar edildi. 1925-ci ilin aprelində İngiltərə hökuməti funt-sterlinqin qızıl paritetini bərpa etdi ki, nəticədə bir funt-sterlinq 4,86 dollara bərabər oldu. Bu hadisə İngiltərənin maliyyə dairələrinin mənafeyinə cavab vermiş oldu. Onların xaricə kapital qoyuluşundan, istiqrazlardan, qiymətli kağızlardan əldə etdikləri gəlirlər xeyli artdı. Lakin bu siyasətin yeridilməsi nəticəsində İngiltərənin xarici ticarəti və sənayesi əvvəlkinə nisbətən daha ciddi problemlərlə qarşılaşmalı oldu. 1925-ci ildə keçirilən maliyyə islahatı dünya bazarında ingilis mallarının qiymətinin 12% artmasına səbəb oldu ki, bu da onun satılmasını çətinləşdirirdi. İngiltərənin məşhur burjua iqtisaddçısı 176 Keyns bununla əlaqədar yazırdı ki, əgər 1924-cü ilin iyununda Braziliyaya İngiltərə kömrünü ABŞ kömüründən 45 sent ucuz satmaq mümkün idisə, artıq 1925-ci ilin ABŞ kömürü ingilis kömüründən 63 sent ucuz idi. Eyni vəziyyəti Cənubi Amerikanın bütün ölkələrinə, Kanadaya da aid etmək olardı. İngiltərə maliyyəsinin sabitləşməsi möhkəm deyidir və müvəqqəti xarakter daşıyırdı. 1929-cu ildə əgər İngiltərənin dövlət xərcləri müharibədən əvvəlki dövrə nisbətən 320% artmışdırsa, milli gəlir isə cəmi 80% artmışdı. Maliyyə vəziyyətinin qeyri-sabitliyini təsdiqləyən faktlardan biri də dövlət xərclərinin əsas hissəsinin bu dövrdə silahlanmaya sərf edilməsi idi. Polis aparatında işləyənlərin sayı artırılmışdı. Həmçinin dövlət borcları üzrə faizlər də getdikcə artırdı. 1913-cü illə müqayisədə İngiltərənin hərbi xərcləri 1929-cu ildə 2 dəfə artaraq 77 milyondan 166 milyona çatmışdı. Dövlət borclarının ödənilməsi bu dövrdə 15 dəfə artaraq 24,5 milyon funt-sterlinqdən 369 milyon funt-sterlinqə çatmışdı. Bu fakt həmin dövrdə İngiltərənin maliyyə vəziyyətinin sabit olmadığını göstərirdi. Kapitalizmin nisbi sabitləşməsi dövründə İngiltərə iqtisadiyyatı üçün xarakterik olan cəhətlərdən biri istehsalın və kapitalın mərkəzləşməsi, təmərküzləşməsi iri inhisar birliklərinin təşkili idi. Başqa ölkələrin iri inhşisar birlikləri ilə rəqabətə davam gətirmək üçün İngiltərə burjuaziyası köhnə trestləri, kartelləri, konsernləri böyüdür, yeniləşdirir, yenilərini təşkil edirdi. Həmçinin çalışırdı ki, beynəlxalq bazarda ingilis mallarının rəqabət qabiliyyətini artırsın, müvəffəqiyyətlə rəqabət mübarizəsi aparmağı bacarsın. 1926-cı ildə İngiltərədə dörd iri konserni birləşdirən iri inhisar birliyi təşkil edildi ki, bu da «İmperiya kimya tresti» adlandı. Bu trest əvvəl öz əməliyyatlarına 42 milyon funt-sterlinqlə başladı. Bu qüdrətli trest İngiltərənin ancaq kimya məhsulları istehsalına deyil, həmçinin digər məhsullar istehsal edən onlarla kompaniyaların fəaliyyətini də öz nəzarəti altına aldı. Kimyadan başqa bu trest ingiltərinin mis və nikelinin istehsalına da nəzarət edirdi. Həmçinin elektrik, polad və hərbi sənayeni də lazım olan materilalarla təchiz etməkdə bu şirkət xüsusi rola malik idi. Kimya tresti kömür kombinatları ilə sıx əlaqə saxlayırdı. Bu trestin fəaliyyəti İngiltərənin sərhədlərindən çox kənara çıxırdı. Kanada, Cənubi Afrika və Avstraliyada o əməliyyat apırırdı, ABŞ-da mator, kimya məhsulları 177 və süni ipək üzrə iri müəsisələr ona məxsus idi. Kimya tresti Almaniyanın kimya sənayesi ilə sıx əlaqə saxlayırdı. Trest Yuqoslaviya, Çili, Malayziya və Çində güclü təsirə malik idi. Sabitləşmə illərində ərzaq məhsullarının istehsalı və satışı üzrə «Unilever» inhisarı meydana çıxdı ki, o özündə 400 konsern birləşdirərək və Yer kürəsinin bütün nöqtələrində, demək olar ki, öz təsirlərinin yaymağı bacarmışdılar. «Unilever» kompaniyasının fəaliyyətinə ingilislərdən leverlər, hollandlardan yurqener və vandenberqlər, almanlardan şixtlər nəzarət edirdi. Həmçinin bu dövrdə Mərkəzi İngiltərənin kömür sənayeçilərini birləşdirən «Dörd qraflığın sxemi» birliyi təşkil edilmişdi. Eyni zamanda buna oxşar İrlandiya və Cənubi Uelsdə də birilklər təşkil edildi. İngiltərə metallurjiya sənayesinin mərkəzləşməsi nəticəsində dəmir və poladın 70%-inin 20 iri firmanın əlində mərkəzləşməsinə nail oldu. 1929-cu ildə «Alşed İron Finderk» kompaniyası təşkil edildi ki, bu da tikinti sənayesi üçün metal istehsalı ilə məşğul olurdu. Həmçinin toxuculuq, spiçka, spirtli içkilər sənayesi üzrə də iri inhisar birlikləri yarandı. Bu isə İngiltərədə avtomobil sənayesi üzrə mərkəzləşmiş firmaların sayının azalmasına səbəb oldu. Belə ki, əgər 1920-ci ildə ölkədə 90 avtomobil firması fəaliyyət göstərirdisə, 1929- cu ildə bunların sayı 41-ə endi. Bununla belə avtomobil sənayesi məhsullarının sayı bu dövrdə bir neçə dəfə artdı. İqtisadiyyatda gedən bu mərkəzləşmə İngiltərə zəhmətkeşlərinin həyat səviyyəsinə də öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Belə ki, bu dövrdə zəhmətkeşlərin həyat səviyyəsi xeyli aşağı düşdü. Digər tərəfdən bu dövrdə kapital qüvvələrinin iqitsadi və siyasi cəhətdən mərkəzləşməsi dövlətin diqqətini daha çox özünə cəlb etdiyinə görə, zəhmətkeşlərin iqtisadi və siyasi hüquqları üzərinə hücumlar da genişləndirildi. Dövlət XX əsrin 20-30-cu illərdə inhisarların mənafeyini nəzərə alaraq vahid energetika sistemi yaratdı və burada bir çox xərclər dövlət tərəfindən ödənilməyə başladı. Dövlət isə bu xərcləri vergilərin artırılması hesabına ödəyirdi. Ölkənin maliyyə əməliyyatlarına bu dövrdə «Böyük beşlik» adlanan inhisar rəhbərlik edirdi ki, burada da ingilis bankirləri, 178 İngiltərə bankı və Maliyyə maqnatları öz fəaliyyətlərini birləşdirmişdi. İngiltərədə hökumətin və inhisarların fəaliyyətinin koordinasiya edilməsi nəticəsində keçmiş nazirlər və dövlət xidmətinin yüksək rütbəli məmurları inhisarlarda rəhbər postlarda əyləşmiş oldular. Mühafizəkarlar hakimiyyətdə olarkən hökumətə daxil olmuş mühafizəkarlar partiyasının bir çox görkəmli xadimləri rəsmən mühafizəkar müxalifətdə olanda da inhisarlara rəhbərlik edirdilər. İngiltərə kapitalizmin nisbi sabitləşməsi dövründə iqitsadiyyatını inhisarlaşdırmaqla yanaşı dünya bazarında da, öz rəqabət qabiliyyətini yüksəltməyə xüsusi səy göstərirdi. İnhisarlaşma prosesi çoxlu xərc tələb edən bir çox köhnə müəssisələrin iflasına səbəb oldu. Çünki ingilis burjuaziyası belə müəssisələrə xərc qoymaq,onu yeni avadanlıqla təzələməkdənsə, xarici ölkələrə kapital qoymağı və xeyli gəlir götürməyi daha üstün tuturdu. Çünki, İngiltərənin bu dövrdə təkcə öz ərazisindən 109 dəfə çox əraziyə malik müstəmləkələri var idi. Həmçinin bu dövrdə ölkə burjuaziyası bütün ağırlığı zəhmətkeşlərin üzərinə yıxmağa çalışırdı. Mərkəzləşmə işsizliyin sayının artmasına və fəhlə sinfinin müəyyən hissəsinin bayıra atılmasına gətirib çıxartdı. Külli miqdarda işsizlər ordusunun yaranması ölkədə sosial ziddiyyətlərin kəskinləşməsinə gətirib çıxarmaya bilməzdi. Bu isə ingilis burjuaziyasının rasionalizasiya prosesini həyata keçirməsinə mane olurdu. Məhz bu baxımdan, İngiltərə bu sahədə ABŞ və Almaniyadan xeyli geridə qalırdı. İngilis hakim dairələrinin ölkənin iqitsadiyatının düşdüyü ağır vəziyyətdən çıxartmaq üçün keçirdiyi maliyyə islahatları, kapitalı və istehsalı mərkəzləşdirmək siyasəti, zəhmətkeşlərin həyat səviyyəsinin xeyli aşağı səviyyəyə düşməsi, sosial xərcərin ixtisar edilməsi gözlənilən nəticəni vermədi. İngiltərə iqtisadiyyatı sabitləşmə illərində də yerində saymaqda idi. ABŞ-dakı «çiçəklənmə» İngiltərəyə yad idi. Ancaq 1929-cu ildə İngiltərə sənayesi 1913-cü il səviyyəsinə qalxa bildi. Xarici ticarət də müharibədən əvvəlki səviyyədən yuxarı qalxa bilmədi. Sənayenin əsas sahələri, məsələn, Daş kömür, metallurgiya, gəmiqayırma, toxuculuq, hətta 1929-cu ildə də müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatmamışdı. Sənayedə müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatmaq ancaq yeni sənaye sahələrinin maşınqayırmanın, Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|