Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
partiyaya kollektiv forma ilə yanaşı fərdi formada da üzr
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
159 edildi ki, partiyaya kollektiv forma ilə yanaşı fərdi formada da üzr qəbul oluna bilər. Bu isə xırda, orta, hətta iri burjuaziyanın nümayəndələrinin də bu partiyaya daxil olmasına şərait yaratmış oldu. Birinci dünya müharibəsi İngiltərə iqtisadiyyatında mühüm dəyişikliklər yaratdı. Müharibədən qabaq İngiltərə iqtisadiyyatında özünü göstərən iqtisadi böhranın təzahürləri daha qabarıq formada özünü büruzə verdi. Müharibə dövründə ingilis mallarının ixracı əsaslı şəkildə ixtisar edildi. İdxal isə iki dəfə artdı. İngiltərə xarici dövlətlərdən istiqraz almağa məcbur oldu. Onun ABŞ-a borc 1919-cu ildə 850 milyon funt-sterlinqə çatdı. Əgər müharibəyə qədər ABŞ İngiltərəyə borclu idisə, müharibədən sonra İngiltərə ABŞ-a borclu oldu. Müharibə dövründə İngiltərə məcbur oldu ki, xaricə kapital qoyuluşunu 25% ixtisar etsin. Müharibə ərzində İngiltərənin daxili borcları 10 dəfə artaraq 645 milyon funt-sterlinqdən – 6600 milyon funt-sterlinqə çatdı». İngiltərə iqtisadiyyatı müharibə dövründə qeyri- bərabər inkişaf edirdi. Ənənəvi sənaye sahələri olan kömürçıxarma, gəmiçilik, toxuculuq, sənayesi bu dövrdə durğunluq keçirirdi. Yeni sənaye sahələri olan kimya, avtomobil, aviasiya, silah istehsalı sənayesi isə sürətlə inkişaf etdi. Müharibə İngiltərədə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının xeyli artımına səbəb oldu. Lakin buna baxmayaraq əhalinin kənd təsərrüfatına tələbatının ancaq 43,6%-i ölkənin öz məhsulları hesabına ödənilirdi. Müharibə dövründə İngiltərə iqtisadiyyatında baş verən ən mühüm dəyişiklikdən biri dövlət-kapitalizm meylinin güclənməsi, inhisarçı kapitalın gücünün artması idi. 1916-cı ildə Britaniya sənaye Federasiyası yaradıldı. Müharibənin sonunda bu Federasiya 18 min firmanı özündə birləşdirirdi. Bu Federasiya İngiltərə kapitalizmin inkişafında mühüm mərhələ açdı. İngiltərə zəhmətkeşləri üçün müharibə saysız-hesabsız qurbanlar və əzablar gətirdi. İngiltərənin öz donanmasından əlavə iri miqyasda quru qoşunların müharibəyə cəlb etməsi böyük itkilərə səbəb oldu. 747, 7 min nəfər öldü, 1693 min nəfər yaralandı. Böyük Britaniya imperiyasının bütövlükdə itkisi isə 947 min nəfər öləndən və 2122 min nəfər yaralanandan ibarət idi. Müharibə ölkədə sinfi ziddiyyətlərin kəskinləşməisnə səbəb oldu. 1918-ci ildə tətil hərəkatı geniş miqyas aldı, ölkədə baş verən 160 tətillərdə 1116 min nəfər fəhlə iştirak edirdi. Bu dövrdə İngiltərədə fəhlə hərəkatının səciyyəvi cəhəti onun mübariz xarakter daşımasında idi. Müharibə dövründə İngiltərədə həmkarlar ititfqaları üzvlərinin sayı sürətlə artdı. Belə ki, həmkarlar ittifaqları üzvlərinn sayı 1913-cü ildəki 4135 min nəfərdən 1918-ci ildə 6533 min nəfərə çatdı. Müharibə illərinin ən mühüm hadisələrindən biri mədənçilərin, dəmiryolçuların və nəqliyyatçıların ittifaqı olan Üçlər ittifaqının yaranması idi. Müharibələrin sonuna yaxın ingilis zəhmətkeşlərinin sosial quruluşu dəyişdirmək uğrunda mübarizəsi genişləndi. İngiltərənin hakim dairələri xalq hərəkatını zəiflətmək üçün bir sıra tədbirlər görməyi qərara aldılar. Qadınların ictimai həyatda rolu artdı. 1918-ci ildə artıq sənaye və nəqliyyatda 3 milyon qadın işləyirdi, 150 min qadın hərbi hissələrdə çalışırdı. 1918-ci ilin əvvəllərində Maarif naziri Fiserin rəhbərliyi altında xalq təhsili islahatı haqqında qanun qəbul edildi. Həmin qanuna görə 14 yaşına qədər uşaqlar üçün təhsil pulsuz idi. Yerli orqanların hüququ vardır ki, müəssisələrdə yeniyetmələrin əməyi üzərində nəzarəti həyata keçirsinlər. İngilis burjuaziyası fəhlə hərəkatının təisri altında iqitsadi sahədə də bir sıra güzəştlərə getməli oldu. 1917-ci ilin noyabrında 200 min hərbi sənaye fəhləsinin əmək haqqı 12,5% artılırdı. Müharibə nəticəsində mühafizəkarlar partiyası ölkənin aparıcı siyasi qüvvəsinə çevrilərək, inhisarçı kapitalın əsas partiyası oldu. Bu dövrdə mühafizəkarlar partiyası ilə liberallar partiyası arasında prinsipial ixtilaflarda əsas məsələ İrlandiyaya və xarici ticarət siyasətinə münasibət məsələsi idi. Liberallar İrlandiya özünüidarə hüququ verilməsini müdafiə edirdilər. Müharibə qurtardıqdan 1920- ci ilin ortalarına qədər keçən dövrdə ölkədə sənaye-ticarət yüksəlişi dövrü oldu. Bu dövrdə İngiltərə iqtisadiyyatında və xarici siyasətində canlanma özünü göstərdi. 1919-1920-ci illərdə çuqun istehsalı 8,1%, polad istehsalı 15,%, gəmiqayırma 25,4%, ixrac 38,1% artdı. Sənaye məhsulu istehsalı müharibənin sonuna yaxın ümumilikdə artsa da, 1913-cü il səviyyəsindən 10% geri qalırdı. İxrac isə 1913-cü illə müqayisədə 30% geri qalırdı. Əgər 1913-cü ildə həmkarlar ittifaqları üzvlərinin 2,1%-i işsiz idisə, 1919, 1920-ci illərdə 2,4%-i işsiz idi. 161 Sənayedəki və ticarətdəki canlanmanı tezliklə güclü inflyasiya əvəz etdi. 1920-ci ildə artıq infilyasiyanın səviyyəsi 225%-ə qalxdı. Əlbəttə, bu inhisarlara daha çox gəlirlərini artırmağa imkan verdi, ölkənin zəhmətkeş kütlələrinin həyat səviyyəsi isə xeyli dərəcədə aşağı endi. 1919-1920-ci illərdə İngiltərənin kənd təsərrüfatı da sənayedən fərqlənirdi. Belə ki, 1919-cu ilin oktyabrın 21-də Lloyd Corc fermerlərin maraqlarını müdafiə edən siyasət yürüdülməsini hökumətin qarşısında qoydu. Bu siyasətdən məqsəd xüsusi kənd sahibkarlarından daha çox ərzaq alınmasına nail omlaq idi. 1919-1920-ci illərin ticarət-sənaye canlanması öz ziddiyyətliliyi ilə seçilirdi. 1920-ci ilin ikinci yarısında İngiltərə iqtisadiyyatını bürüyən, müharibədən sonrakı ilk böhran ingilis burjuaziyasının ciddi sarsıntısına səbəb oldu. 1919-cu ilin aprelin 10-da Lloyd Corc yeni hökuməti təşkil etdi. Onun səhərisi günü isə ingilis nümayəndə heyəti Paris sülh konfransında iştirak etmək üçün yola düşdü. Başlanmasından sonunadək Paris sülh konfransında əsas məsələlərdən бири Sovet Rusiyası ilə mübarizə problemi idi. İm- perialist dövlətləri sovet hökumətini yıxmaq üçün vahid yol tapmağa çalışırdılar. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Rusiya İngiltərədən 5375 milyon rubl istiqraz almışdı və Rusiyanın hərbi borclarının 70%-i isə İngiltərəyə məxsus idi. İngiltərə ona görə də Rusiyada Sovet hakimiyyətinin varlığı ilə heç cür barışmağı bacarmırdı. İngiltərə hakim dairələrinin planında Rusiyaya güclü zərbə endirmək lazım olduğu göstərilirdi. Hələ 1917-ci ilin dekabrında 23- də İngiltərə ilə Fransa arasında saziş bağlanmışdır ki, İngiltərə və Fransanın birgə hərbi müdaxiləsi nəticəsində RUsiyada sovet hakimiyyətini devirsinlər. Həmçinin sazişdə nəzərdə tutulurdu ki, Qafqaz, Ermənistan, Gürcüstan, Kürdüstan İngiltərənin, Bessarabiya, Ukrayna, Krım Fransanın təsiri dairəsinə daxil edilsin. İngiltərənin xarici işlər naziri olmuş Kerzonun tərcümeyi-halını yazan Nikolson göstəri ki, Kerzon həmişə Aralıq dənizindən Pamirə qədər İngiltərənin tabeliyində olan vassal dövlətlərinin yaranmasını arzulayırmış. İngiltərə və ABŞ hökumətləri Sovet hakimiyyəti ilə iqitsadi kömək yolu ilə də mübarizə aparmağı nəzərdən qaçırmırdılar. 1919- cu ilin aprelində «Dördlər şurası» Sovet Rusiyasına müəyyən 162 miqdarda ərzaq köməyi göstrəmək haqqında qərar qəbul etdi. Onlar əslində dolayı yolla Sovet hakimiyyətini yıxmaq məqsədinə nail olmaq istəyirdilər. Paris sülh konfransında İngiltərənin vəziyyəti digər dövlətlərlə müqayisədə daha əlverişli idi. Belə ki, o, Almaniyanın iqtisadi qüdrətinin sarsılmasına nail olmuş, beynəlxalq bazarda onun rəqibliiyni məhv etmiş, alman donanması təhlükəsini kənarlaşdırmış, Almaniya müstəmləkə imperiyasını ləğv etmiş, təbii ehtiyatlarla zəngin və strateji cəhətdən əlverişli olan türk ərazilərini tuta bilmişdir. Konfransda mühüm məsələlərdən biri də ABŞ prezidenti V.Vulson tərəfindən irəli sürülmüş Millətlər Cəmiyyətinin yaradılması məsələsi idi. Yaponiya nümayəndə heyətinin köməyi ilə Millətlər Cəmiyyətində rəhbər rol İngiltərə və Fransaya məxsus oldu ki, onlar da bundan öz mənafeləri xatirinə sovet Rusiyasına və Avropada inqilabi hərəkata qarşı istifadə etməyi bacarırdılar. Mandat üsulunun tətbiq edilməsi nəticəsində İngiltərə və onun dominionları Türkiyə ərazisi və Almaniya müstəmləkələri hesabına geniş ərazilər əldə etdilər. İngiltərəyə mandat üsulu ilə İraq, Fələstin, Transiordaniya, Tanqanika, Toqo və Kamerunun bir hissəsi, Sakit okeanda bir sıra adalar, dominionları isə Almaniyanın Cənub-Qərbi Afrikadakı müstəmləkələrini, Samao adasını, Yeni Qvineya adasının Almaniyaya məxsus hissəsini aldılar. Bütövlükdə İngiltərə dominionları ilə birlikdə 29 milyon kv.km əraziyə sahib oldu. İngiltərə Almaniya ərazisindən 5,5 milyon əhalisi olan 2,1 mln kv.km ərazi, Türkiyə mülklərindən isə 4 milyon əhalisi olan 500 min kv.km ərazi ələ keçirmiş oldu. Müharibədən sonra ilk illər İngiltərə kapitalizmi üçün xüsusilə çətin illər idi. Belə ki, İngiltərə fəhlə sinfinin vəziyyəti bu dövrdə o qədər də xoşagələn deyildi. Ölkədə bütün həmkarlar ittifaqları iş gününün qısaldılmasını, əmək haqqının artırılmasını tələb edirdilər. İngiltərə burjuaziyası üçün təhlükəli amil o idi ki, müharibə dövründə milyonlarla fəhlə silahdan istifadə etməyi öyrənmişdi və indi bu silahı ona qarşı çevirə bilərdi. Bu dövrdə İngiltərə əsgər və matroslarını narazı salan əsas səbəblərdən biri o idi, onların tərxis olunmasını hökumət ləngidirdi. Bunun əsas səbəbi isə o idi ki, hökumət bundan ölkədəki inqilabi və müstəmləkələdəki azadlıq hərəkatına qarşı istifadə etmək niyyətində idi. Hökuməti ən çox Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|