Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
167 bəzi islahatlar vəd etdi. 1919-cu ildə xalqın inqilabi mübarizəsinə mane olmaq üçün İngiltərə hökuməti bu müstəmləkələri idarə etmək üçün islahatlar layihəsi ilə çıxış etdi. Ölkədə yenə müstəmləkəçilik inzibati idarəsi hakim mövqeyini saxladığı üçün xalq bu layihədən narazı qaldı. Bu zaman Hindistandakı ingilis hökumət orqanları azadlıq hərəkatını amansızcasına yatırmağa başladılar. Bu özünü 1919-cu ilin aprelində Amritsarda baş vermiş üsyanın amansızcasına ingilislər tərəfindən yatırılmasıda bir daha göstərdi. Bu üsyan zamanı hindlilər Pəncab və digər əyalətləri tutub ingilis mallarını almaqdan imtina edib baykot taktikası yeridərək mübarizəni 1921-ci ilə qədər davam etdirsələr də, yenə də məğlub oldular. Hindistan Milli Konqress partiyasının rəhbərləri kütləvi hərəkatı ingilis hakimiyyət orqanlarına passiv, zor işlətmədən müqavimət göstərmək çərçivəsində saxlamaq üçün var qüvvələri ilə səy göstərirdilər. Bütün bunların nəticəsində azadlıq hərəkatı bir qədər zəiflədi. İngiltərənin müstəmləkə ağalığı Misirdə də, çox kəskin böhran yaratdı. Zəhmətkeş kütlələrin müharibə nəticəsində daha da dərinləşmiş olan ağır vəziyyəti Misir xalqının azadlıq hərəkatını gücləndirmişdi. Misirlilərin başlıca tələbi ölkənin tamamilə injilislərin ağalığından azad edilməsi idi. Nümayişlər, tətillər, polis ilə toqquşmalar 1919-cu ildə böyüyüb həm şəhər əhalisinin, həm də kəndlilərin iştirak etdikləri silahlı mübarizəyə çevrildi. İngilis müstəmləkəçiləri çıxışları yatırdılar, lakin 1921-ci ilin dekabrında Misir xalqı yenidən üsyan qaldırdı. Misir xalqının inadlı mübarizəsi İngiltərə hökumətini bəzi güzəştlərə getməyə məcbur etdi. O, 1922-ci il fevralın 28-də Misir üzərində ingilis protoktorluğunun ləğv edildiyini bildirdi və Misiri «müstəqil krallıq» elan etdi. Bununla birilkdə İngiltərə hökuməti bildirdi ki, Misirin ingilis qoşunları tərəfindən işğalı davam etdiriləcəkdir. Tam istiqlaliyyət əldə etməyə çalışan Misir xalqı öz ölkəsini ingilis müstəmləkəçilərindən azad etmək uğrunda mübarizəni davam etdirirdi. Müharibədən sonrakı illərdə İngiltərənin xarici siyasəti bir- birinin ardınca uğursuzluğa düçar olurdu. Bunun əsas səbəbi isə ilk növbədə onunla əlaqədar idi ki, ölkədə xarici siyasətə başçılıq edənlər kifayət qədər təcrübəli və enerjili deyildilər. İngiltərənin xarici siyasətində müharibədən sonrakı ilk dövrdə xarici siyasətdə böhran ən çox Yaxın və Orta Şərqə münasibətdə özünü göstərirdi. 168 Əfqanıstan bildiyimiz kimi, 1878-1880-ci illər ikinci ingilis-əfqan müharibəsindən sonra əslində İngiltərəyə tabe vəziyyətdə idi. 1919- cu ilin fevralında İngiltərənin əlaltısı olan əmir Həbibullaya qarşı üsyan baş verdi.Üsyanın gedişində Həbibulla öldürüldü. Taxta çıxan onun oğlu Amanulla elan etdi ki, Əfqanıstan hökuməti müstəqil və azad olmalıdır. Buna cavab olaraq İngiltərə hökuməti 1919-cu ilin mayında Əfqanıstanda yenidən müharibəyə başladı. Əfqanıstanla müharibə Hindistanda azadlıq mübarizəsi ilə bir vaxtda düşdüyünə görə İngiltərə hökuməti güzəştə getməli oldu. 1919-cu il avqustun 8- də Əfqanıstanla bağlanan sülh müqaviləsinə əsasən İngiltərə Əfqanıstanın daxili və xarici siyasətinə nəzarətdən imtina etdiyini bildirdi. Oktyabr çevrilişindən dərhal sonra Rusiyanın öz qoşunlarını İrandan çıxarmasından istifadə edən İngiltərə 1919-cu ilin avqustun 9-da İranın baş naziri Vöşüq-əd-Dövlə ilə «müqavilə bağladı ki, həmin müqaviləyə əsasən İran əslində İngiltərənin himayəsinə keçmiş oldu. Müqavilə İngiltərəyə imkan verirdi ki, İranın ordusu, iqtisadiyyatı, maliyyəsi, kömrük sistemi üzərində nəzarəti həyata keçirsin. Tehranda fövqaladə vəziyyət elan edildi. İranın parlamenti müqaviləni təsdiq etməmiş İngiltərə hökuməti onu həyata keçirməyə başladığından bu İran xalqı tərəfindən çox böyük narazılıqla qarşılandı. Belə olduqda İran məclisi müqaviləni təsdiq etmədi və ondan imtina etdiyini bildirdi. İngiltərənin xarici siyasətində ən böyük məğlubiyyət Türkiyəyə münasibətində oldu. İngiltərə hökuməti belə güman» edirdi ki, Yaxın Şərqdəki Türkiyə mülklərini ələ keçirməklə strateji cəhətdən əlverişli, təbii sərvətlərlə zəngin yerlər onun sərəncamında olacaqdır. O, Türkiyənin hesabına imperiyasını yaratmaq fikrində idi. Həmçinin İngiltərə Türkiyənin ərəb mülklərindən başqa onun öz ərazisinin də parçalanması tərəfdarı idi. Lakin türk xalqı bununla barışmaq istəməyərək Kamal Atatürkün başçılığı altında azadlıq müharibəsinə qalxdı və ingilis-yunan müdaxiləçilərini ölkədən qovdu. Bununla da, Sevr müqaviləsi qüvvədən düşmüş oldu. İngiltərənin xarici siyasəti Uzaq Şərqdə də ciddi çətinliklərlə üzləşdi ki, bünün da əsas səbəbi müharibədən sonrakı dövrdə Uzaq Şərqdə İngiltərə ilə Yaponiya, İngiltərə ilə ABŞ və ABŞ-la Yaponiya arasında zididyyətlərin kəskinləşməsi ilə əlaqədar idi. 169 Birinci dünya müharibəsi illərində İngiltərə və ABŞ əsas diqqətlərini Almaniya ilə mübarizəyə sərf etmişdilər və müttəfiq idilər. Bu vəziyyətdən istifadə edən Yaponiya Çində bir sıra yeni ərazilər əldə etdi və Sakit okeanda mövqeyini gcüləndirdi ki, bu da iNgiltərə və ABŞ-ın maraqlarına zərbə vurmaq demək idi. 1919-cu ildə İngiltərə dünyada ən güclü hərbi-dəniz donanmasına malik idi. Onun sərəncamında 2309 min s. sututumuna malik olan 737 gəmi var idi, yaponiyanın sərəncamında isə 820 min m. su tutumu olan 192 gəmi var idi. Lakin müharibədən az sonra bu vəziyyət dəyişdi. Belə ki, müharibədən sonra ABŞ və Yaponiya böyük miqyasda hərbi- dəniz quruculuğuna başladılar. İngiltərə də müharibədən sonra ağır iqtisadi vəziyyətinə baxmayaraq dənizdə əvvəlki hökmranlığını saxlamağa çalışırdı. Belə bir şəraitdə 1921-ci ilin noyabrın 12-də Vaşinqtonda Uzaq Şərq və dənizdə silahlanma probleminə həsr edilmiş konfrans çağrıldı. Konfransda ABŞ, Britaniya imperiyası, Yaponiya, Fransa, İtaliya, Belçika, Hollandiya, Portuqaliya, Çin nümayəndələri iştirak ediridlər. Hələ konfransa qədər 1902-ci ilə də bağlanmış və 1911-ci ildə möhkəmləndirilmiş ingilis-yapon sazişi bir neçə dəfə müzakirə edildi.Bu saziş təkcə Rusiyaya qarşı deyil, həm də ABŞ-a qarşı çevrildiyi üçün ABŞ hər vəchlə bu sazişin ləğv edilməsinə çalışırdı. ABŞ bildirirdi ki, əgər İngiltərə bu sazişin pozulmasına razılıq verməsə, onda müharibə dövründə ona verdiyi borcların dərhal geri qaytarmasını tələb edəcək, İrlandiyanın müstəqililk uğrunda mübarizəsini müdafiə edəcəkdir. Vəziyyətin mürəkkəbliyi onda idi ki, İngiltərənin, dominionları da bu məsələdə ABŞ-ı müdafiə edirdilər. İngiltərəni Uzaq Şərq və Çində müharibə illərində və müharibədən sonrakı ilk illərdə güclənməsi də İngiltərəni güzəştə getməyə məcbur edirdi. Belə ki, birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Çin sularında gəmiçiliyin 45%-i İngiltərəyə məxsus idi Çinlə Xarici ticarətin 50%-i də İngiltərənin payına düşürdü. Çinə kapital qoyuluşunun, 607,5 milyon dolları və ya 37,7%-i də İngiltərəyə məxsus idi. 1921-ci ilin dekabrın 23-də Vaşinqtonda 1902-ci il ingilis- yapon sazişini ləğv edən İngiltərə, ABŞ, Yaponiya və Fransanın iştirakı ilə «dörd dövlət» sazişi bağlandı. İngiltərə 1922-ci ilin fevralında «beş dövlət» sazişinə qol çəkməklə, ABŞ-a dəniz qüvvələrinin bərabərləşdirilməsində güzəştə getmiş oldu və dəniz 170 hökmranlığından yavaş-yavaş geri çəkilməyə başlamış oldu. Çinə dair başlanmış «doqquz dövlət»i müqaviləsini imzalamaqla İngiltərə əslində Çində öz hegemon mövqeyeni ABŞ-a güzüştə getmiş oldu İngiltərə həmçinin Veyxoveyi limanını da Çinə qaytardı. Bu dövrün ən mühüm xarici siyasət problemlərindən biri də İngiltərənin Sovet Rusiyası ilə münasibətləri problemi idi. Belə ki, Antantanın üç hücumunun Sovet Rusiyasında məğlubiyyətlə nəticələnməsi İngiltərə hakim dairələrini, artıq dinc vasitələrlə Sovet Rusiyasını məhv etmək planı haqqında düşünməyə vadar etdi. İngiltərə ilk növbədə Sovet Rusiyası ilə ticarət əlaqələrini bərpa etməyə çalışırdı. Bunun səbəbləri isə, İngiltərədəki iqtisadi böhran, ingilis mallarının satılması üçün Rusiya bazarının əlverişli olması, digər tərəfdən isə İngiltərənin özünün bir sıra malları, xüsusilə, meşə materialları və buğda almaqda maraqlı olması idi. Həmçinin İngiltərənin fəhlə sinfi də Sovet Rusiyası ilə münasibətləri normal məcrada qurmağı öz hökumətlərindən tələb edirdilər. Bütün bu amilləri nəzrə alan Lloyd Corc hökuməti sovet nümayəndə heyəti ilə ticarət sazişi bağlamaq üçün danışıqlar aparmağa başladı. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, İngiltərənin hərbi naziri Çörçill və xarici işlər naziri Kerzon Sovet Rusiyası ilə ticarət danışıqlarının qəti əleyhinə idilər. Onlar Sovet Rusiyası ilə danışıqların kəsilməsini və hərbi yolla onunla mübarizənin davam etdirilməsini tələb edirdilər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq mühafizəkarların əksəriyyətinin koalisin hökumətdə Lloyd Corcu müdafiə etməsi nəticəsində 1921-ci ilin martın 16-da İngiltərə ilə Sovet Rusiyası arasında ticarət sazişi bağlanmış oldu. İngiltərə ilə Sovet Rusiyası arasında bu sazişdən sonra ticarət əlaqələri bərpa edilmiş oldu, əslində bu yarı ticarət, yarı siyasi bir saziş idi. Bu sazişlə İngiltərə SSRİ-ni de-fakto tannımış oldu. İngiltərə sovet sazişinin bağlanması əslində heç də o demək deyildir ki, İngiltərə mövcud vəziyyətlə barışmışdır və Rusiyada kapitalizmi bərpa etmək fikrindən əl çəkmişdir. İngiltərənin Rusiyaya qarşı siyasəti yenə də sovet hakimiyyətinin yıxmağa yönəldilmiş düşmənçilik siyasəti idi. Təkcə Sovet Rusiyası ilə danışıqların əleyhinə olan Çörçill deyil, Sovet Rusiyası ilə ticarət sazişi bağlamaq tərəfdarı olan Lloyd Corc da Sovet hakimiyyətinin düşməni idi. Fərq bunda idi ki, Çörçill bunu silahlı yolla, Lloyd Corc isə iqtisadi təzyiq yolu ilə həll etmək istəyirdi. Lloyd Corc belə hesab edirdi ki, iqtisadi Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|