Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
163 qorxuya salan məsələ Üçlər ititfaqının üzvlərinin birgə çıxış etməsi təhlükəsi idi. Onların birgə çıxışı ölkənin bütün iqtisadiyyatını iflic vəziyyətinə sala bilərdi. İngiltərə fəhlə sinifinin ən böyük çıxışı 1919- cu ildə Klayd çayı sənaye raoynunda və onun paytaxtı Qlazqoda oldu. Yanvarın 27-də başlanan tətil tezliklə 100 min nəfəri əhatə etdi. Onların əsas tələblərindən biri 40 saatlıq iş günü idi. Polisin yanvar ayının 31-də tətilçilər üzərinə hücumu bütün ölkədə fəhlə sinfi tərəfindən güclü narazılığa səbəb oldu. Lakin həmkarlar ititfaqları üzvlərinin güzəştə getməsi nəticəsində tətil yanvar ayının 31-də dayandırıldı. Bu hadisə ölkədə yeni tətillərin başlanması üçün siqnal oldu. 1919-cu ilin yanvarın 14-də mədənçilərin Federasiyasının konfransı hökumətdən «əmək haqlarının 30% artırılması, 7 saatlıq iş gününə keçirilməsi, ordunun tərxis edilmiş mədənçilərin tam tənminatı üzərində fəhlə nəzarəti qoyulmaqla şaxtaların tam milliləşdirilməsi tələbinin həyata keçirilməsini tələb etdi. Tələblərin içərisində hökumət üçün ən təhlükəlisi şaxtaların milliləşdirilməsi məsələsi idi. Mədənçilər bildirdilər ki, onların tələbi ödənilməsə, onlar martın 15-də tətilə başlayacaqlar. Hökumət vəziyyətdən fəhlə sinifini aldatmaqla çıxa bildi. Belə ki, hökumət vəziyyəti öyrənmək üçün komissiya yaratdığını bildirdi. Komissiya martın 3-də fəaliyyətə başladı. Komissiyanın sədri isə hakim Senki oldu. Komissiya hökumətə təklif etdi ki, əmək haqqı gündə 2 şlinq artırılsın və 7 saatlıq iş gününə keçirilsin. Milliləşdirmə tədbiri təxirə salındı. 1919- cu ilin payızında ordu tərxis edildi, kömür ehtiyatı yaradıldı. Ştreykbrekerlər dəstəsi hazırlandı ki, tətil pozmaq üçün ondan istifadə edilsin. 1919-cu ilin yayında İngiltərədə yenidən tətil hərəkatı başladı. Dəmiryoçuların birliyi onların tələblərinin ödənilməsinə səbəb oldu. Dəmiryolçuların qələbəsi Lloyd Corc hökumətinin mənəvi-siyasi məğlubiyyəti demək idi. Fəhlə hərəkuatının güclənməsi İngiltərə Kommunist partiyasının yaranması ilə nəticələndi. İngiltərədə bu dövrdə Britaniya sosialist partiyası, Sosialist fəhlə partiyası, Cənubi- Uels sosialist cəmiyyəti, Sosialist fəhlə federasiyası, Şotlandiya Kommunist fəhlə partiyası kimi fəhlə təşkilatları fəaliyyət göstərirdi. 1920-ci ilin iyul ayının 31-dən avqustun 1-nə qədər Londonda keçirilən konfransda İngiltərə Kommunist partyası təşkil edildi. İlk vaxtlar İngiltərə Kommunist partiyasının tərkibində 10 minə qədər üzv var idi! Bunun belə olmasının əsas səbəbi İngiltərədə həmkarlar 164 ittifaqlarının fəhlə hərəkatı içərisində daha güclü nüfuzunun olması idi. İngiltərə fəhlə sinfi Lloyd Corc hökumətinin antisovet siyasətinə, ingilis qoşunlarının Rusiyaya hərbi müdaxilədə iştirak etməsinə qarşı çıxırdı. Onlar tələb edirdilər ki, Rusiyadan İngiltərə hökuməti əlini və gözünü çəksin. Bu isə hökuməti düşünməyə vadar etdi. «Mən Rusiyaya 14 dövlətin hücumunu təşkil etmişəm ki, bolşevizmin körpəsini beşiyində məhv edəm»» deyən Çörçill özü ingilis qoşunlarının Rusiyadan çıxarılmasına razılıq verməli oldu. Qısa müddətli müharibədən sonrakı yüksəliş 1920-ci ildə dərin iqitsadi böhranla əvəz olundu. Bu dünya iqtisadi böhranı deyildi, lakin qabaqcıl kapitalist ölkələri olan ABŞ və İngiltərə böhrandan ciddi zərər çəkdilər. Böhran uzun sürmədi. İngiltərədə böhran nəticəsində sənaye indeksi 1913-cü illə müqayisədə 100-dən 1920-ci ildə 61,5-ə düşdü. Daş kömür çıxarılması 1913-cü illə müqayisədə 163 milyon ton azalaraq 230 milyon tona, çuqun məhsulları istehsalı 8 milyon tondan 2,6 milyon tona, polad istehsalı 9,1 milyon tondan 3,7 milyon tona, pambıq istehsalı 10,5 min sentrə endi. Böhran dövründə İngiltərənin xarici ticarət dövriyyəsi azalaraq ixrac 44,6 %, idxal isə 39,8% endi. Sənaye məhsulu istehsalı ən çox 1921-ci ilin ikinci kvartalında azaldı. Böhran maliyyə sahəsinə xüsusilə ağır təsir göstərdi və iflasların sayı çoxaldı. Böhran zamanı qiymətlərdə də ciddi dəyişikliklər baş verdi. Artıq 1920-ci ilin əvvəllərində qiymətlər aşağı düşməyə başladı. Kəd təsərrüfatı mallarının qiyməti də aşağı düşməyə başladı. Böhrandan sonra İngiltərə iqtisadiyyatı birdən-birə yüksəliş dövrü keçirmədi, 1922-1923-cü illərdə İngiltərə iqtisadiyyatı durğunluq dövrü keçirdi. Bu da onunla izah olunurdu ki, bu dövrdə müharəbədən əvvəlki dövrlə müqayisədə sənaye və ticarət xeyli geridə qalırdı. Sənaye indeksini 1913-cü ildə 100 götürsək 1922-ci ildə bu rəqəm 76,6, 1923-cü ildə isə 82,9% təşkil edirdi. İngiltərənin hakim dairələri birinci dünya müharibəsindən sonra da iri maliyyə dairələrinin mənafeyini müdafiə edən siyasət yeridirdilər. Ölkədə bu dövrdə fəhlə sinfinin həyat səviyyəsi çox aşağı səviyyədə idi. Şaxtaçıların maaşının aşağı olduğunu nəzərə alaraq Federasiya onların maaşının artırılmasını hökumətdən tələb etdi. Bildirdilər ki, əks təqdirdə şaxtaçılar sentyabrın 25-də tətilə başlayacaqlar. Sentyabrın 25-də başlanan tətilə başqa peşə sahibləri 165 də qoşuldu bu hərəkat noyabrın 3-nə qədər davam etdi. Lakin tətil hərəkatın iştirakçılarına uğur qazandırmadı.Tətil hərəkatından qorxuya düşən burjuaziya 1920-ci ilin avqustunda parlament tərəfindən belə bir antifəhlə qanununun qəbul edilməsinə nail oldu ki, kral ölkədə antihökumət çıxışları baş verən zaman fövqaladə vəziyyət elan edə bilər. Bu qanunla o, Napaleon müharibəsi və birinci dünya müharibəsi dövründə verilmiş hüququ yenidən bərpa etmiş oldu.Bu qanundan sonra şaxta sahiblərinin lokaut elan etmələri şaxtaçıları narazı saldı. Burjuaziya ümumi tətilin başlanacağından ehtiyat edərək əvvəldən ehtiyat tədbirləri gördü. Şaxtaçıların təşəbbüsü nəqliyatçılar və dəmiryolçular tərəifndən müdafiə edilmədiyindən və bu burjuaziyanın fəhlələr üzərinə hücuma keçməsinə şərait yaratdığına görə 1921-ci ili naprel ayının 15-i İngiltərənin fəhlə hərəkatı tarixinə «qara cümə günü» kimi daxil oldu. 1919-1921-ci illərin tətilləriin mübariz xarakteri burjuaziyanı öz siyasətini dəyişməyə, manevrlərə əl atmağa məcbur etdi. 1921-ci ildə 6 milyon fəhlənin hər biririn əmək haqqı həftədə 8 şilinq aşağı salındı. 1923-cü ilin dekabrında İngiltərə fəhlələrinin əmək haqqı müharibədən əvvəlki səviyyənin 67%-ni, həyat səviyyəsinin 77%-ni təşkil edirdi. Birinci dünya müharibəsindən sonra İngiltərədə işsizlik ölkənin bütün tarixi ərzində ən yüksək həddə çatdı. Bu hadisə 1921- ci ilin sonunda işsizlər hərəkatının Milli Komitəsinin yaranmasına gətirib çıxartdı. Bununla bərabər şaxtaçılar tərəfindən 1923-cü ildə «Azlıqlar hərəkatı» deyilən təşkilat da meydana gəldi. Birinci dünya müharibəisndə sonrakı illərdə müstəmləkə və asılı ölkələrdə İngiltərə ağalığının böhranı başlandı ki, bu da müharibənin ölkə üçün nəticələrindən biri idi. 1919-1921-ci illərdə İrlandiyada baş vermiş hadisələr İngiltərə müstəmləkə sistemi böhranının ən parlaq təzahürü oldu. 1918-ci ildə İngiltərədə qüvvədə olan qanuna görə İngiltərə parlamentində İrlandiyanın 105 deputat yeri vardır. 1918-ci ilin dekabrında keçirilən parlament sekilərində 105 yerdən 73-nü İrlandiyanın tam azadlığı və İrlandiya respublikası yaratmaq uğrunda mübarizə aparan burjua-millətçi şinfeynlər partiyası tutdu. Onlar İngiltərə parlamentində iclas etməkdən boyun qaçırdılar. Onlar 1919-cu il yanvarın 21-də Dublin şəhər bələdiyyə idarəsinin binasında toplaşaraq İrlandiya parlamentini təşkil etdilər. Bu parlament İrlandiyanı «suveren və müstəqil dövlət» elan etdi və İrlandiya respublikasının qurulduğunu bildirdi. Şinfeynlər 166 partiyasının rəhbərlərindən biri olan De Valera respublikanın prezidenti seçildi. Şinfeynerlər İrlandiya xalqının yardımına və silahlı könüllü dəstələrindən ibarət olan «İrlandiya respublika ordusu»na arxalanaraq, ölkədə öz dövlət aparatlarını – yerli hakimiyyət orqanlarını, məhkəmələri, polis və s. təşkil etməyə başladılar. İngiltərə hakimiyyət orqanlarının şinfeynerlərin yaratdıqları dövlət aparatını zorla ləğv etmək təşəbbüsləri silahlı müqavimətə rast gəldi. Lloyd Corc hökuməti güzəştə getmək məcburiyyətində qaldı. 1921-ci il dekabrın 26-da İngiltərə hökuməti ilə şinfeynerlər arasında müqavilə bağlanda. Bu müqaviləyə görə, İrlandiyanın cənub hissəsi - 26 qraflıq «Azad İrlandiya dövləti» elan edildi və dominion hüququ aldı. Sənayenin inkişaf etdiyi Şimali İrlandiya – 6 qraflıq – İngiltərənin tərkibində qaldı. Müqavilə İngiltərənin İrlandiya ərazisində ingilis hərbi-dəniz bazalarının saxlanılmasını, ingilis qoşunlarının olmasını və İrlandiya xarici siyasəti üzərində ingilis nəzarətinin qoşulmasını nəzərdə tuturdu. 1921-ci il müqaviləsini Qriffits başda olmaqla şinfeynlərin ancaq bir hissəsi qəbul etdi. Şinfeynlərin De Valeranın başçılıq etdiyi və İrlandiyanın tam azadlığını tələb edən ən çox radikal cinahı isə müqaviləni qəbul etməkdən imtina etdi. Bundan sonra əmələ gəlmiş təfriqə nəticəsində «Azad İrlandiya dövləti»nin prezidenti Qriffits, baş naziri isə Mayel Kolina oldular. Sağ şinfeynlər İngiltərə hökuməti ilə sazişə girərək onlara qarşı qəddarcasına mübarizəyə başladılar. Belə olduqda De Balera və onun tərəfdarları gizli fəaliyyətə keçdilər. Ölkədə qızğın vətəndaş müharibəsi başlandı və 1923-cü ilin yazında De Balera «atəşin dayandırılması» haqqında bəyənat verənə qədər davam etdi. İngiltərə-İrlandiya müharibəsi ilə bir zamanda İngiltərənin ən böyük və ən zəngin müstəmləkəsi olan Hinidstanda da ingilis müstəmləkəçilərinə qarşı qızğın milli-azadlıq hərəkatı genişləndi. Birinci dünya müharibəsi illərində Hindistanın sənayesi artmış, fəhlə sinfinin sayı çoxalmışdı. Həm də müharibə Hindistan zəhmətkeşlərinin vəziyyətinin xeyli pisləşməsinə səbəb olmuşdu. Ağır vergilər və kənd təsərrüfatı məhsullarının məcburi surətdə təhvil verilməsi üzündən kəndli əhalisinin çoxu var-yoxdan çıxmışdı. Sənayedə iş günü çox uzun – 14-15 saat, əmək haqqı isə aşağı idi. Hindistanın milli-azadlıq hərəkatına Rusiyadakı oktyabr çevrilişi böyük təsir göstərmişdi. Bundan təşvişə düşən İngiltərə hökuməti Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|