Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
179 elektromşınqayırmanın, kimyanın, avtomobil və aviasiya sənayesinin inkişafı hesabına mümkün olmuşdu. İngiltərə iqitsadiyyatı inkişaf tempinə görə sabitləşmə illərində başqa kapitalist ölkələrinin iqitsadiyyatından xeyli geridə qalırdı. Dünya iqtisadiyyatında onun payı xeyli azalmışdı. Əgər 1911-ci ildən 1913-cü ilə qədər İngiltərənin ixracı dünya ixracının 15,2 %-ni təşkil edirdisə, 1920-1928-ci ildə bu rəqəm 12,5 %-ə düşmüşdü. 1913-cü illə müqaiysədə 1926-cı ildə İngiltərədə kömür çıxarılması 17% azalmışdı, halbuki bu dövrdə dünyada kömür çıxarılması 6% artmışdı. Həmçinin bu dövrdə İngiltərədə çuqun əridilməsi 55% aşağı düşmüş, dünyada isə 12% artmışdı. Həmçinin toxuculuq məhsulları üzrə payı da 39%-dən 34%-ə enmişdi. İngiltərə istehsal apparatı kapitalizmin nisbi sabitləşməsi illərində bütün gücü ilə işləməyi bacarmadı. Daş kömür, gəmiqayırma, maşınqayırma sənayelərinin gücü ilə işləyə bilməməsi kütləvi işsizlər ordusunun yaranmasına səbəb olurdu. 1929-cu illərdə işsizlərin sayı, ölkə əhalisinin 10%-ni təşkil edirdi. Kapitalizmin nisbi sabitləşməsi illərində istehsalda işləyən fəhlələrin sayı azalmağa, qeyri-istehsal sahələrində işləyənləri sayı isə artmağa başladı. 1923-1930-cu illər arasındakı dövrdə kömür sənayesində işləyən fhələlərin sayı 30,8%, toxuculuq sənayesində işləyən fəhlələrin sayı 24,9%, qara metallurgiyada isə 21,2% azaldı. Bu dövrdə əvəzində ticarətdə işləyənlərin sayı 40% mehmanxanalarda işləyənlərin sayı 36% artdı. Sabitləşmə dövründə İngiltərə kənd təsərrüfatı geridə qalmaqda davam edirdi. Əkin sahələri xeyli ixtisar edildi. Dənli bitkilər əkini sahələri 1923-cü ildə 7171021 akr təşkil edirdisə, bu rəqəm 1929-cu ildə 613744 əkr təşkil edirdi. Nəticə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını da xeyli azaltdı. Kənd təsərrüfatı sahibkarlarının sayı əgər 1924-cü ildə 923 805 nəfər idisə, 1929-cu ildə onların sayı 888 286-ya endi. Dövlətin kənd təsərrüfatına köməyi tamamilə hiss edilmirdi. 1924-1929-cu illərdə İngiltərə iqtisadiyyatındakı durğunluq bir daha sübut etdi ki, İngiltərənin hakim dairələrinin kapitalizmin nisbi sabitləşməsi sahəsində gördüyü tədbirlər əslində heç bir səmərəli 180 nəticə verməmişdir. İngiltərə hakim dairələrinin daxili, xarici və müstəmləkə siyasəti də həmin nəticəni verirdi. 1924-cü ilin başlanğıcına yaxın İngiltərə hakim dairələri son dərəcə fövqaladə mürəkkəb iqitsadi, daxili-siyasi və beynəlxalq problemlər qarşısında durmuş oldular ki, bütün bu problemlər təcili həllini tələb edirdi. Ölkənin iqitsadi vəziyyəti ağır idi. Xarici ticarət və sənayedəki durğunluq davam edir, işsizlər ordusu artırdı. Fransa qoşunlarının Rur hövzəsini tutması Avropada siyasi vəziyyəti gərginləşdirdi, Avropa iqitsadiyyatının təşkilini pozdu, ingilis-fransız ziddiyyətləri kəskinləçşdi ki, bunun da əsasında Avropada hegemonluq uğrunda mübarizə dayanırdı. Belə bir mürəkkəb şəraitdə hökumətin təşkili məsələsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Bununla belə, 1923-cu ildə keçirilən parlament seçkilərinin nəticəsi mühafizəkarların və liberalların möhkəm hökumət təşkil edə biləcəklərinə ümidi азалтды. Ölkədəki mürəkkəb şərait ölkənin hakim dairələri arasıdakı mübarizəni kəskinləşdirdi. Bu şərait imkan vermədi ki, mühafizəkar və liberallar ya koalisiyanı, ya da birpartiyalı hökumət təşkil etsinlər. Mühafizəkarlar imkan vermək istəmirdilər ki, liberallar Lloyd Corcun başçılığı altında hökumət təşkil etsinlər. Lloyd Corc da həmçinin öz növbəsində razı deyildi ki, mühafizəkarlar birpartiyalı Bolduninin başçılığı altında hökumət təşkil etsinlər. Bundan başqa liberalların tərkibindən çıxmış Askvit də vardır ki, o da çalışırdı ki, özünün rəhbərliyi ilə hökumət təşkil etsin Askvit əslində arzu edirdi ki, hökumət antiproteksianist siyasət yeridən leyborist partiyanın üzvlərindən təşkil edilsin. Leyborist partiyasının üzvləri bu dövrdə artıq özlərinin kapitalizmə sədaqətini sübut etmişdir. Partiyanın lideri Ramsey Makdonald «Tayms» qəzetindəki məqaləsində göstərirdi ki, leyboristlər partiyası İngiltərənin konstitusiya prinsipləri və konstitusiya ənənələrinə sadiq qalan partiyalardan biridir. 1924-cü ilin yanvar ayının 23-də leyborist partiyasının lideri Ramsey Makdonald İngiltərə tarixində ilk dəfə olaraq leyborist hökumətini təşkil etdi. Baş nazir və xarici işlər naziri Makdonald özü oldu. Maliyyə naziri vəzifəsini Filipp Snouden tutdu. Tomas müstəmləkə naziri oldu. Artur Henderson isə daxili işlər naziri vəzifəsini tutdu. Bir qədər leyborist partiyası içərisində «sol» mövqedə dayanan Con Uitli səhiyyə naziri porfelini aldı. Hərbi-dəniz 181 donanması naziri Celmsford təyin edildi ki, hansı ki, Hİnidstanın keçmiş vitse-kralı idi. Birinci dünya müharibəsinin təşkilatçılarından biri olan vəkil lord Xoldeyn Palmur lordlar palatasının sədri oldu. Lordlar leyborist hökumətinin tərkibinə ona görə daxil olmuşdular ki, ingilis бurjuazisyasını sakitləşdirsinlər ki, bu hökumət fəhlə sinfinin maraqları çərçivəsində fəaliyyət göstərməyəcəkdir. İngilis burjuazisyası on illərlə fəhlə aristokratiyasının və leyborist partiyasının sağ qanadının liderlərini və tred-yunanları burjua ruhunda tərbiyə etmiş və ələ almışdır və bilirdi ki, bu hökumət ancaq onun iradəsini yerinə yetirəcəkdir. İngilis burjuaziyası əmin idi ki, leyborist hökuməti İngiltərə hakim dairələrinin maraqları çərçivəsində fəaliyyət göstərəcək və bu çərçivədən kənara çıxmayacaqdır. Lakin ingilis burjuaziyasının ehtiyat edə biləcəyi bir şey vardırsa, o da fəhlə sinfi tərəfindən leyboristlər hökumətinə təzyiq göstərilməsi təhlükəsi idi. Belə bir təzyiqdən əslində leyboristlərin liderləri də qorxurdu. İngiltərədə təşkil edilən birinci leyborist hökuməti özündən sonra təşkil edilən leyborist hökumətləri kimi əslində fəhlə hökuməti deyil, burjua hökuməti idi. Leyboristlər hökumət təşkil etdikdən sonra praktik olaraq ilk növbədə seçicilərə verdikləri bir neçə vədi yerinə yetirməli oldular. Daxili siyasətdə onlar vəd etmişdilər ki, daş kömür sənayesini, dəmir yolları və elektrostansiyaları milliləşdirəcəklər. Leyboristlər söz vermişdilər ki, kapital üzərinə xüsusi vergi qoyacaqlar, zəhmətkeşlərin çiynində dayanmış ağır dövlət borclarını yüngülləşdirəcəkdir. Leyboristlərin proqramında belə bir müddəa öz əksini tapmışdır ki, «Ancaq leyborist partiyası işsizliyin ləğv edilməsi üçün etibarlı vasitə ola bilər». Makdonald hökuməti təşkil edilidkdən sonra bu proqramın həyata keçirilməsinə müəyyən diqqət yetirildi. Çünki leyborist hökuməti belə bir faktla hesablaşmaya bilməzdi ki, onun üzvlərinin əksəriyyətini fəhlələr təşkil edir. Ona görə də onlar fəhlələrin mənafeyini müdafiə edən bir sıra tədbirlər keçirməyə məcbur oldular. Bu tədbirlər içərisində birinci yeri «Uintlini mənzil planı» tuturdu ki, hansı ki burada mənzil tikintisi üçün xüsusi təxsisat ayrılması nəzərdə tutulurdu. Leyborist hökuməti işsizlər üçün sığorta sistemini yaxşılaşdırdılar, qocalara və işsizləə verilən pensiyanı artırdılar.1924-cü ilin avqustundan başlayaraq kişilər üçün işsizliyə görə verilən müavinat 15 şilinqdən 182 18 şilinqə, qadınlar üçün isə 12 şilinqdən 15 şilinqə çatdırıldı. Valideynləri işsiz olan ailələrdə yaşayan uşaqlar üçün müavinat həftədə 1 şilinqdən 2 şilinqə çatdırıldı. Bununla belə Snouden tərəfindən işlənib hazırlanmış dövlət büdcəsi bütünlüklə və tamamilə ingilis burjuaziyasının maraqlarına cavab verirdi, ona görə də liberallar və mühafizəkarlar tərəfindən dərhal müdafiə edildi. Büdcə müharibə və müharibədən sonrakı ilk illərdə təxirə salınmış proteksionizm siyasətini təkrar nəzərdən keçirdi. Leyborist hökumətiin digər tədbirləri də kapitalizm sisteminin möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi. Leyborist hökuməti mühafizəkarlar hökumətinin silahlı qüvvələri artırmaq siyasətini davam etdirirdi. O beş yeni kreyser tikintisinə başladı. O, cümlədən əvvəlki illərlə müqayisədə hərbi-hava qüvvələri üçün ayrılan vəsait 2,5 milyon funt sterlinq artırıldı. Müstəmləkə siyasəti sahəsində leyborist hökuməti yenə də mühafizəkarların siyasətini davam etdirirdi. İraqda üsyan edən tayfalara qarşı təyyarələrlə bormbardmandan istifadə edildi. Makdonald hökuməti dövründə Hİnidstanda terror davam etdiridi. Bombeydə toxucuların üsyanı zamanı qoşun işə salındı, hindlilər məhkəməsiz həmbsxanalara salındı. Makdonald hökuməti fəhlə tətillərinə münasibətdə də həmin mövqeyi tutdu. Doğrudur, bu hökumət ölkədə tətillərin miqdarını xeyli azaltmışdı. Fəhlələr 1924-cü ildə tətilə çıxaraq belə ümid edirdilər ki, onlar lyboristlər hökuməti tərəfindən müdafiə ediləcəklər. Lakin tezliklə bunun xəyal olduğu aydınlaşdı. Hökumət hər bir tətildə fhələlərin tərəfində deyil, sahibkarların tərəfində çıxış edirdi. 1924-cü ilin yanvar ayının 21-də dəmiryolçular tətil etdilər ki, iş şəraitləri yaxşılaşdırılsın və əmək haqları artırılsın. Hökumətin işə qarışması ona səbəb oldu ki, dəmiryolçular öz tələblərinin həyata keçirilməsinə nail ola bilmədilər. 1924-cü ilin fevralında nəqliyyatçıların tətiлi başladı, onların yekdil çıxışı hökuməti məcbur etdi ki, əmək haqları bir qədər artırılsın. 1924-cü ili martında isə Londonda tramvay sürənlər tətil etdilər ki, əmək haqları artırılsın. Metro işçiləri də həmrəylik tətili edəcəklərini elan etdilər. Makdonald hökuməti bildirdi ki, fəhlələr tətil etsə, lazım gəlsə, tətili pozmaq üçün ştreyxbrexerlərdən istifadə edəcəkdir. Hökumət tətillərin artdığını gördükdə hökumətin fövqaladə Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|