ŞƏMİl sadiQ Ədəbiyyatla
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Dəniz kənarında”
- Elmi axtarışlar, XII toplu (“Filologiya məsələləri”nin xüsusi buraxılışı), “Nurlan” nəşriyyatı, 2004.
57 Hər nə varsa göydə var, – Əvət, doğru... Baxın, iştə! – Qos-qoca bir təyyarə.... – kim bilir nərdən gəliyor, yolu hanki diyarə? “Dəniz kənarında” Göstərdiyimiz şeir parçalarında iki və üç müxtəlif ölçülü misralar biri digərini vəzncə izləmiş və mənaca tamamlamışdır. Cavid tərəfindən ilk dəfə qələm təc- rübəsindən keçən heca vəznli sərbəst şeirin bu, ilk nü- munələri müasir şairlərimiz tərəfindən böyük məhəb- bətlə sevilməkdə, inkişaf etdirilməkdə və cilalanmaq- dadır. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ölçülü sərbəst şeirin mükəmməl nümunələrini yaradan və əruz vəz- nində sərbəst şeirin yazıla biləcəyini əyani surətdə sü- but etdirə bilən ilk böyük sənətkar Caviddir. Böyük şair və dramaturq Hüseyn Cavid Rəsizadə- nin vəzn sahəsində ədəbiyyatımıza gətirdiyi yuxarı- dakı yeniliklər bizi məcbur edir ki, bu dahi sənətkarın yaradıcılığına daha həssaslıqla yanaşaq, onun ədəbiy- yat tarixində tutduğu mövqeyi daha düzgün müəy- yən edək. Elmi axtarışlar, XII toplu (“Filologiya məsələləri”nin xüsusi buraxılışı), “Nurlan” nəşriyyatı, 2004. 58 “İblisin intiqamı” pyesi haqqında Sülhpərvər qüvvələrin qələbəsi ilə bitən bu pyes janrına görə dramdır. Bu, Cavidin yeganə dram əsəri- dir ki, orada Sovet hökumətinin, onun nümayəndələ- rinin, ümumiyyətlə, onun varlığının adı çəkilir. Qeyd etməliyik ki, Cavidin irili-xırdalı digər bədii əsərlərin- də sovet hakimiyyətinin adı və yaxud atributlarına rast gəlinmir. Bu baxımdan əsər xüsusi maraq doğur- maqdadır. Doğrudur, onun “Telli saz” pyesində So- vet Azərbaycanından bəhs olunur, lakin bu əsər əli- mizdə olmadığından, bizə gəlib çatan üç kiçik parça- ya əsaslanaraq, onun haqqında geniş fikir yürütmək çətindir.“İblisin intiqamı” əsərinin qəhrəmanı Birinci Dünya müharibəsi əleyhinə yazılmış “İblis”faciəsinin əsas qəhrəmanlarındandır. Əsərin təsir obyekti bütün dünya imperializmidir. Buna görə də əsərdə İblis şey- tanlardan istifadə edir. Buradakı Arif “İblis”dəkinə bənzəmir. O, artıq ”Şərqin mütərəddid çocuğu” deyil, əksinə, sülhü bütün varlığı ilə müdafiə edən bir mü- cahiddir. Əsərdə İblisə qarşı insanlara kömək edən iki simvolik obraz da vardır. Bunlar sülh pərisi Sima və Tuncərdir. Sima özünü “...bir çox şairlərin, filosofların könlünü ovlayan, ən yüksək və dərin düşüncələrdə qanad çalan bir dilək pərisi, ... bəşəriyyət üçün çırpı- nan, qan izlərini silməyə çalışan sülh pərisi” adlandı- rır. Tuncər sülh pərisi Simanın keşiyini çəkmək üçün sülhpərvər bəşəriyyəti təmsil edən Spartak qiyafəli bir qəhrəmandır. Əsərdə onun hansı xalqın, hansı dövlətin nümayəndəsi olduğu dəqiq söylənilmir. Doğrudur, Arif: “Gerçəkdən Tuncərmi? Mən onu çox- 59 dan tanıyıram. Söylə, indiyə qədər haralarda idin?” – deyirsə də, bizi daha çaşbaş salır. “İblis”dəki Arifin əslən İstanbullu olub Bağdad civarında yaşadığını bi- lirdik, buradakının isə hardan gəlib, hara getdiyi də- qiq məlum deyil. Tuncər adına Cavidin nə “İblis”, nə də ki digər əsərlərində rast gəlmişik. Professor Ə.Cəfərin redaktorluğu ilə Hüseyn Ca- vid külliyyatının IV cildində ilk dəfə çap olunan “İbli- sin intiqamı” pyesində bu ad Tüncər yox, Tuncər kimi verilmişdir. M.Cəfərin tədqiqatında “tunc heykəli” Tuncərin Tüncər kimi verilməsi də təəccüblüdür. Tunc sözündən yaranmış Tuncər adını A.Həsənoğlu da Tüncər kimi qəbul edərək aşağıdakıları yazır: ”Bü- tün bunlara qarşı şair Tüncəri qoymuşdur. Tüncərin mənası münbit torpağa səpilən toxum mənasını ifadə edir ki, bu da bütün dünyada sülhün, əmin-amanlığın təbii inkişafı, ədalətin, tərəqqi və təkamülün poetik- ləşdirilməsindən ibarətdir”. Nə qədər gözəl və poetik səslənsə də, biz hər halda akad. M.Cəfərin “tunc hey- kəl” ifadəsini və prof. Ə.Cəfərin redaktəsindəki Tun- cər adını qəbul etsək, daha yaxşı olar. Tuncərin Spar- tak qiyafəsində olması onun mübarizəyə qalxmış məzlum siniflərin ümumiləşdirilmiş, rəmzi bir obraz olduğuna dəlalət edir. Hörmətli şairimizin qızı Turan xanımın tərtibatı ilə Hüseyn Cavidin 2005-ci ildə 5 cilddə çap olunan əsərlərinin V cildində bu söz Tün- cər yox, Tuncər kimi verilmişdir. 1936-1937-ci illərdə əsər yazılarkən Cavid bəşəriy- yəti gözləyən böyük bir müharibəni və onun qanlı nə- ticələrini əvvəlcədən duyub görmüşdü. Qeyd etmək lazımdır ki, bunu duyub-görənlər az deyildi. Lakin 60 onun nəticələrini düzgün təyin etmək bacarığı yalnız dahilərə məxsusdur. Cavid gələcək müharibədə faşiz- min məğlubiyyətini labüd bilirdi. O duymuşdu ki, qa- lib gələn demokratik qüvvələr məğlub olan irticanın məhkəməsini onların öz ölkəsində, öz vətəndaşlarının iştirakı ilə aparacaq və bu proseslərdə bütün beynəl- xalq sülhsevər insanlar iştirak edəcəklər. Elə təkcə Nürnberqdə müharibə canilərinə qurulmuş beynəl- xalq mühakiməni buna misal göstərsək, kifayətdir. Alman, italyan və yapon faşizminə qurulan məhkə- mələr həmin ölkələrin ərazisində, geniş xalq kütlələri- nin gözü qarşısında olmuşdur. “İblisin intiqamı”nda sovet nümayəndəsinin əsərin sonunda söylədikləri bu baxımdan Cavidin peyğəmbərliyi idi. İrihəcmli əsərlərinin, demək olar ki, hamısında bu və ya digər tərzdə ədəbiyyatımıza yeniliklər gətirən böyük sənətkar burada da öz ənənəsini davam etdir- mişdir. “İblisin intiqamı”ədəbiyatımızda ictimai-siya- si məzmunda yazılıb böyük beynəlxalq məclislərin bədii təsvirini verən ilk dram əsəridir. Pyesi dəfələrlə oxuyub, Cavidin digər dram əsər- ləri ilə müqayisəli surətdə tədqiq edəndən sonra gəl- diyimiz nəticə ondan ibarətdir ki, ”İblisin intiqamı” dil və bədii cəhətdən onun digər əsərlərindən kəskin surətdə fərqlənir. Bədiilik baxımından onu deyə bilə- rik ki, əsərin əlimizdə olan variantı Cavidin sənətkar- lıq cəhətdən ən zəif əsəridir. Pyes, əsərin tamamlan- mamış bir qaralama variantını xatırladır. Bizi bu şüb- hələrə gətirib çıxaran ikinci pərdədən sonra əsərdə olan natamamlıq və tələskənlik, pyesin dili, oradakı şeir parçalarıdır. Əsərin birinci və ikinci pərdəsində Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|