ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
Yüklə 3,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
Şəmistan Nəzirli 83 Məsələn: a x ı n t ı (cərəyan), s a x l a n c (ehtiyat), d ö v r ç a ğ d ö n ü m ü (dövr), d ü z g ü (quruluş), b i l g i (nəzəriyyə) və s.”. Təvazökar general məktubunun sonunda yazır: “Əgər Siz təqdim olunmuş materialın heç olmasa kiçik bir hissəsindən istifadə edə bilərsinizsə, onda mən özümü çox xoşbəxt sanaram. Sevinərəm ki, mən də öz balımın kiçik bir damlasını Sizin gözəl arı pətəyinizə əlavə etmişəm”. General Əli ağa Şıxlinskinin bu iradlarını məmnuniyyətlə qə- bul edən alim Heydər Hüseynov cavab məktubunda yazır ki, lüğə tin gələcək nəşrində Sizin elmi zəhmətinizdən mütləq isti fa- də olunacaq. Alim bunun üçün generala sətir haqqı da gön dər- mişdi. Akademik Əliheydər Orucov “Əli ağa Şıxlinskinin bir əlyaz- ması haqqında” adlı məqaləsində haqlı olaraq belə qənaətə gəlir ki, generalın alim Heydər Hüseynova göndərdiyi “Qeydlər”i lüğətçilik, xüsusən də termin yaradıcılığı baxımından çox fayda- lıdır. İndiyə qədər hərbi mütəxəssis kimi tanınan Əli ağa Şıxlins- kinin dil, lüğətçilik, terminologiya məsələlərilə maraqlanması faktının özü səciyyəvi haldır. (Bax: “Terminologiya məsələləri”, Bakı, 1987, səh.12) General Əli ağa Şıxlinski lüğətçiliklə 1940-cı ildənmi məşğul olmağa başlamışdır? Xeyr! Onun şəxsi arxivində mühafizə olunan “Zabitin dəftəri”ndəki qeydlərindən məlum olur ki, o, hələ gənc zabit ikən hərb elmi ilə, dilçilik və hərbi lüğətlə, terminologiya ilə maraqlanmış və bu sahədə gərgin axtarışlar aparmışdır. Uzun illər – 1879-cu ildən 1917-ci ilədək həyatının çox hissəsini Azərbaycandan uzaqlarda, yüksək hərbi dairələrdə, özgə məmləkətdə və başqa dil mühitində yaşamasına baxmayaraq general milli varlığını, doğma dilini qo- ruyub saxlaya bilmişdir. Orada Azərbaycan dilində mətbuatın və nəşriyyatın olmaması üzündən “Rusca-türkcə qısa hərbi lüğəti”ni 1926-cı ildə Bakıda üç əlifbada – rus, ərəb və latın əlifbası ilə nəşr etdirə bilmişdir. Bununla da ilk dəfə Azərbaycanda hərbi lüğətin yaradıcısı olmuşdur. Məhz bu əvəzsiz xidmətinə görə general Əli ağa Şıxlinski SSRİ Hərbi İnqilab Şurasının 1928-ci
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 84 il 23 fevral tarixli qərarı ilə Fəxri Fərmanla təltif olunmuşdur. Şıxlinskinin lüğəti hərbi nizamnamələrin, hərbi elmi ədəbiyyatın Azərbaycan dilinə tərcümə olunmasında böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Eyni zamanda hərbi məktəblərdə, yenicə yaranmış or- duda xidmət edən azərbaycanlı əsgər və zabitlər bu lüğətdən qiymətli vəsait kimi istifadə etmişlər. Həmin kitabın elmi terminoloji əhəmiyyətini maraqlı faktlar- la araşdıran filologiya elmləri namizədi A.Hacıyeva yazır: “Ge- neral Əli ağa Şıxlinskinin lüğəti geniş dil materialının dərin təh- lilinin nəticəsi idi. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibini geniş əhatə etməsi, xalq dilinə məxsus söz və ifadələrdən yerli-yerində səmərəli istifadə olunması, bir çox unudulmuş və azişlənən sözlərə yenidən ter- min kimi həyat vəsiqəsi verilməsi baxımından Ə.Şıxlinskinin lüğəti o dövrdə nəşr edilən lüğətlərin hamısından fərqlənir. Azərbaycan dilində hərbi terminologiyanın olmaması bu işdə böyük çətinlik törədirdi. Əli ağa Şıxlinskinin zəngin lüğətinin nəşri ilə həmin çətinlik, demək olar ki, aradan qaldırıldı”. General Şıxlinskinin lüğətinin misilsiz elmi əhəmiyyətindən danışan görkəmli filosof-alim Heydər Hüseynov yazır: “Kitabın əvvəlində general Əli ağa Şıxlinski lüğət tərtib edər- kən yeddi əsas qəbul etdiyini göstərir: 1) Yad sözlərin yerinə ba- cardıqca, türk-Azərbaycan sözləri qoyulubdur. 2) El arasında işlənən türkləşmiş ərəb və fars sözləri buraxılmayıbdır: bu dürlü sözlər, onlar elə bir mənalı türk sözlərinin yanında dırnaqlar ara- sında yazılıbdır; Məsələn: ç a ğ (vaxt, zaman). 3) Türkcəyə qarış- mış bəzi ərəb sözləri türkcə deyilişinə uyğun yazılıbdır. Məsələn: q a l a (qələ yerinə), s a h a t (saət yerinə). 4) Kökləri ərəbcədən olan sözlərin deyilişləri türkcəyə uyğunlaşdırılıbdır; məsələn: v ə q t l ə r, t ə b i b l ə r, v ə z i f ə l i (ovqat, ətibba, müəzzəf yerinə) və sairə”. Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Əliheydər Orucovun “Ə.Şıxlinskinin bir əlyazması haqqın- da” məqaləsindən: “Yaşının ötməsinə, səhhətinin pozulmasına
Şəmistan Nəzirli 85 baxmayaraq general Əli ağa Şıxlinski həyatının son günlərinə qədər dilimizin vəziyyəti, terminologiya, orfoqrafiya, lüğətçilik məsələləri ilə maraqlanırdı. Onu tez-tez Lüğətlər İnstitutunda, həmin institutun direktoru Heydər Hüseynovun yanında gör- mək olardı. Heydər Hüseynov Əli ağa Şıxlinskiyə dərin hörmət və həssas münasibət bəslərdi. Onun 1940-cı ildə akademik Heydər Hüseynova 49 səhifədən ibarət göndərdiyi “Qeydlər”dən göründüyü kimi, ana dili ilə bərabər, klassik ədəbiyyatımızı, xüsusən folklorumuzu çox gözəl bilirmiş. Əli ağa Şıxlinski indi ədəbi dildə işlənməyən, buna görə də müasir lüğətlərə düşməmiş, amma bəzi dialekt və şivələrimizdə işlənməkdə davam edən sözləri yada salmaqla onların yazılı dilə (lüğətlərə) keçirilməsini məqsədəuyğun hesab edir. Bu baxımdan onun özünün yeni söz və formalar yaratmaq təşəbbüsü təqdirəlayiqdir. Bugünkü şəraitdə daha böyük əhəmiyyət qazanmış bu məsələ, görünür, hələ o zaman general Əli ağa Şıxlinskini düşündürmüş və fürsət- dən istifadə edərək, yazdığı “Qeydlər” vasitəsi ilə fikrini lüğət- çilərin nəzərinə çatdırmışdır”. O vaxtdan illər keçdi. General Əli ağa Şıxlinskinin ilk vəsait olan hərbi lüğəti bir daha işıq üzü görmədi. Totalitar sovet rejimi azərbaycanlı generalın elmindən bəhrələnməyi öz millətinə ya- saq etdi. Az tirajla nəşr olunmuş bu kitabın nadir nüsxələri qalıb. Bu gün zaman, dövr dəyişib. Yeni yaranan ordumuz üçün həmin lüğətin təkrar nəşri, şübhəsiz ki, çox vacibdir. Alim Heydər Hüseynov general Şıxlinskinin ölümündən son- ra da onun xidmətlərinin unutmamış, xatirəsini əziz saxlamış- dır. O, respublika mərkəzi mətbuatında generalın ömür və dö- yüş yolundan bəhs edən rus və Azərbaycan dillərində silsilə məqalələr dərc etdirmişdir: “Bakinski raboçi” (18 avqust 1944-cü il), “Kommunist” qəzeti (18 mart 1944-cü il), “Azərbaycan EA Xəbər- ləri” (№8, 1945-ci il, səh.87-94), “Kommunist” qəzeti (18 avqust 1945-ci il), “Ədəbiyyat qəzeti” (5 avqust 1945-ci il), “Azərbaycan” (Cənubi Azərbaycan Demokrat firqəsinin orqanı, 1946-cı il, №8, Yüklə 3,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|