Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

Baş  redaksiyası  kollektivinin  gərgin  əməyinin  məhsulu  olan  bu 

cilddə  5,5  rnindən  artıq  term in-m əqalə verilmişdir...  Cild  əlifbanın 

bir  neçə  hərfini  əhatə  etdiyindən,  b u rad ak ı  m əqalələr  daha  rənga- 

rəngdir.  Buna  m isal  olaraq,  ilk  növbədə  m üttəfiq  və  m uxtar  sovet 

respublikalarım  (T atarıstan,T acikistan,  Tuva, Türkm ənistan, Urd- 

m urtiya,  U krayna,  bir  sıra  xarici  ölkəni  -   Suriya,  Tunis,  Türkiyə, 

U ruqvay,  Finlandıya,  F ra n sa   və  s.)  göstərə  bilərik.  Oxucular  hə- 

min  m əqalələrdə  bu  respublikaların  və  dövlətlərin  təbiəti,  tarixi, 

m ədəniyyəti  və  təsərrüfatı  barədə  kifayət  qədər  m əlum at  ala  bi- 

ləcəklər» [185,  152-153].

Bu  cilddə  elm,  texnika  və  m ədəniyyətin  m üxtəlif sahələrinə  aid 

icmal  m əqalələr  əhatəliliyinə  görə  diqqəti  cəlb  edir.  «Tarix»,  «Te- 

alr»,  «Texnika»,  «Təsviri  sənət»,  «Torpaqşünaslıq»,  «Türkologi- 

ya»,  «U rologiya»,  «Fizika»,  «Fiziki  kimya»,  «Fiziki  coğrafiya», 

«Fiziologiya»  kim i  m əqalələr  oxucularm   bilik  və  m əlum atlarım  

daha d a dərinləşdirə bilər.

A zərbaycan  oxucularım n  dünya  m ədəniyyətinin  görkəmli  nü- 

m ayəndələri  ilə tanış  olm asında A SE cildlərinin  rolu,  şübhəsiz,  bö- 

yükdür.  Bu  baxım dan  doqquzuncu  cild  də  istisna  deyil.  Oxucular 

bu  cildin  səhifələrində  Stendal,  R .T aq o r,  M .Tven,  Tisian,  L.Feyx- 

tvanger,  T.F’ikrət,  Firdovsi  və  b.  sənətkarlar,  Sultan  Əhməd, 

Stileymaniyyə cameləri,  T ac-M ahal  kim i  nadir  memarlıq  nüm unə- 

ləri  ilə  tanış  ola  bilərlər.  C ilddə  800-dən  artıq  tərcümeyi-hal  məqa- 

ləsi verilm işdir [55,  624].

A zərbaycan  Sovet  Ensiklopediyasınm   onuncu  cildi  A m erika 

şairi  F ro st  R obert  Li  haqqm da  m əqalə  ilə  başlanır  (x,  h,  ç,  c  hərf- 

ləri  ilə başlanan  söz və  term inlər də daxil olnıaqla),  «Şüştər» tcrm i- 

ninin  izahı  ilə  qurtarır.  B urada  37  xəritə,  760  portrct,  şəkil  və 

sxem,  5230 söz-term in vardır.  38 fiziki  çap vəroqi həcmində son cil- 

din  hazırlanm asında  Baş  redaksiyam n  əm əkdaşları  ilə  yanaşı. 

müxtəlit  elmi dərəcəsi olan 642 alim iştirak etmişdir.

Bu  cilddə  A zərbaycan  SSR  haqqm da  2143  m əqalə  dərc  olun- 

m uşdur.  1000-ə  qədər  m əqalə  respublikam ızla  əlaqələndirilmişdir. 

Cilddə  verilmiş  1200  biblioqrafiyam n  517-si  respublikam ızın  adlı- 

sanlı adam ları haq q ın d ad ır [185,  152-153].

Ə lbəttə,  bu  cür  m əqalərə  milli  ensiklopediyam ızm ,  demək  olar 

ki,  əksər  cildləri  üçün  yazılmışdır.  Bu  m əqalələr  həqiqətin,  ASE- 

nin  m əzm ununun  açılm asına,  əhəmiyyətinə  və  təbliğ  edilməsinə 

m üsbət təsir göstərmişdir.

ASE-də biblioqrafıya  məsələlərinə,  biblioqrafik  m əlum ata  həsr 

edilmiş  m əqalələr  də  fikrimizin  təsdiqi  üçün  müəyyən  m əna  kəsb 

edir.  Məsələn,  ASE  m ətbuat,  xalq  m aarifi,  pedaqogika  və  psixo- 

logiya  redaksiyasının  m üdiri  Rəhim   ağa  İmaməliyevin  «K itablar 

aləmində» ju rn alm d a  dərc  edilmiş  «Ensiklopediyada  biblioqrafıya 

məsələləri»  adlı  məqaləsində  deyilir:  «İstər  ASE-də,  istərsə  də 

ASE-də getmiş  biblioqrafik  məqalələrdə  biblioqrafiyanın verilməsi 

zəruri  sayılmışdır.  Bu,  ASE-nin  elmi  əhəmiyyətini  qiymətləndir- 

m ək üçün  d aha  səciyyəvidir...  ASE  universal  nəşr  olduğundan  ve- 

rilən  hər  bir  biblioqrafiya  ən  qiymətli  ədəbiyyatı  əhatə  edır,  onun 

m əzm ununu  açır,  bu  və  ya  digər  bilik  sahəsinə  dair  m əlum atı  zə- 

nginləşdirir»  [185,  152-153].

Pedaqoji  elmlər  namizədi,  dosent  Ə .X ələfovun  m əqaləsində  də 

problem   əsasən  qeyd  etdiyimiz  istiqam ətdə  şərh  edilir:  «ASE-do 

gedən  məqalələrdə  oxucuya  geniş  soraq  m əlum atı  vennəkdə  bib- 

lioqrafıyanın  rolu  böyükdür.  M əqalələrin  m övzusunu  təşkil  edən 

bu  və  ya  digər  m əqaləyə  dair  biblioqrafıya  adətən  m ətndən  sonra 

verilmiş,  biblioqrafik  icmal  kom pleks  (respublika,  ölkə,  dövlət 

məqalələri)  m əqalələrdə  biblioqrafik  m əlum at  bir  daha  ətrafiı  iş- 

lənmişdir» [185,  152-153].

Bu  dövrdə  eıısiklopedik  nəşrlər  sistem ində  uşaqlar  üçün  ensik- 

lopedıya  da  müəyyən  yer  tutm uşdur.  Belə  ki,  ASE  Baş  redaksiya- 

sım n  kütləvi  tirajla  çap d an   buraxdığı  3  cildlik  «Nədir.  K im dir»  - 

«U şaq  ensiklopediyası»  çox  təqdirəlayiqdir.  M oskvadakı  «Peda- 

qogika»  nəşriyyatının  1975-1978-ci  illər  nəşri  əsasında  hazırlanm ış 

«Uşaq  ensiklopediyası»nın  birinci  cildi  1987-ci  ildə,  ikinci  cildi  isə 

1988-ci  ildə  80  m in  tirajla  çap  olunm uşdur.  Vətəniınizin  d ah a  da 

qüdrətli  olması,  gənc  nəslin  geniş  və  hərtərəfii,  biz  dcyərdik  ki,  en- 

siklopedik  biliyə  m alik  olm asm dan,  gələcəkdə  hər  hansı  sahədə 

kam il  mütəxəssis,  bacarıqlı  bir  şəxsiyyət  kimi  yetişməsindən  çox 

asılıdır.  «Uşaq ensiklopediyası»nın  nəşri,  şübhəsiz  ki,  m əktəbliləıin 

bu  istiqamətdo  dünyagörüşünün  form alaşm asına  müsbət  təsir  gös- 

tərəcəkdir [185,  152-153].

«U şaq  ensiklopediyası»nın  üçüncü  cildi  çox  ləngisə  də,  nəha- 

yət,  1999-cu  ildə  nəşr  olunm uşdur.  Bu  cilddə  ölkəmizdə  və  dünya- 

da baş verən  siyasi dəyişikliklər nəzərə alınmışdır.

Bu  dövrün  ən  xarakterik  və  əhəmiyyətli  soraq-m əlum at  nəşrlə- 

rinin  təhlilindən,  inkişafı  xüsusiyyətlərindən  bəhs  edərkən  m üxtəlif 

növlü  və  tipli  lüğətlərə  xüsusi  diqqət  yetirm ək  lazım  gəlir.  Belə  ki,

---

bu  dövrdə  də  d a h a   qiym ətli  və  m üxtəlif lüğətlər  nəşr  olunmuşdur. 

Təsadüfi  deyildir  ki,  «Elm»  nəşriyyatı  1983-cü  ildə  «Terminologi- 

yaya  aid  ədəbiyyatm   və  term inoloji  lüğətlərin  biblioqrafiyası»  adlı 

əhəmiyyətli  nəşri  çap  etm işdir.  Çox  sayda  müəlliflər  tərəfindən 

(M .Ş.Q asım ov,  S.M .Q uliyeva,  X.V .Q uliyeva  və  b.)  tərtib  edilmiş 

bu  biblioqrafık  göstəricidə  zəngin  və  m üxtəlif  sahələr  üzrə  termi- 

noloji  lüğətlər h aq q ın d a biblioqrafik m əlum atlar verilir [251].

Lüğətlərdən  söhbət  gedərkən  bu  dövrün  ən  qiymətli nəşri  sayı- 

lan  izahlı  lüğətlərin,  xiisusilə  «A zərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti»nin 

təhlilinə  diqqət  yetirm əliyik.  Çünki  lüğət  xalqın  nitq  mədəniyyəti- 

nin ən yaxşı göstəricilərindən biridir.  O n d a  dilin lüğət tərkibi, onun 

zənginliyi  və rəngarəngliyi,  xalqın  keçm işi,  tarixi,  adət-ənənəsi  əks 

olunur.  Lüğət  canlı  həyatdır,  yüzlərlə,  minlərlə  kitabı  əhatə  edir. 

« A xtaran  tap ar»   xalq  məsəli  tam am ilə  lüğətlərə  uyğun  gəlir,  hər 

bir şəxs axtardığı m ətləbi,  söz və ifadəni orada tap a  bilər.  Bir sözlə, 

lüğətlər  böyük  b ir  aləm,  tükənm əz  m ənbə  və  sərvətdir.  H am ı  on- 

dan istifadə edir,  bəhrələnir [177].

X arici  və  a n a   dillərini  öyrənm ək  baxım ından  lüğətlərin,  xüsu- 

sən  tərcüm ə  və  izahlı  lüğətlərin  rolu,  əhəmiyyəti  böyükdür.  Tər- 

cümə  lüğətlərində  iki  dil  aləm i  qarşı-qarşıya  durur,  onlarm   uyğun 

və fərqli cəhətləri tu tu şd u ru lu r.

Izahlı  lüğətlər  isə  tam am   başqa  b ir  aləmdir.  Burada ancaq  bir 

dilin  xəzinəsinə,  mənəvi  sərvətinə  m üraciət  olunur.  Bu  lüğətlərdə 

xalqa  əsrlər  boyu  xidm ət  edən  sözlər  və  ifadələr  (köhnə  və  təzə) 

m əskən  salır.  H əm in  söz  və  ifadələr  əsrlərlə  orad a  qalır,  yaşayır, 

əbədiləşir,  o,  xalqm   mənəvi  sərvətini  yaşadan  canlı  kitaba  bənzə- 

yir.  B u rad a  sözlər  hərtərəfli,  bütün  incəlikləri  ilə  verilir,  təsvir  olu- 

nur.  Izahlı  lüğət  söz  və  ifadələrin  universal  norm ativ  arayışıdır, 

kütləvi  tədris səciyyəlı dərs vəsaıtidir [177].

«A zərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti»nin  4  cilddə  çapdan  buraxıl- 

ması dilim izdə və k ita b  m ədəniyyətində böyük hadisədir.

A raşd ırm alar  göstərir  ki,  lüğətin  hazırlıq  işlərinə  1950-ci  illər- 

dən  başlanm ışdır.  O n altı il keçəndən  sonra birinci cildi (1964),  qa- 

lan  üç  cildi  isə  1980-ci  illərdə  (II  c.  -   1980;  III  c.  -   1983;  IV  c.  -  

1987) çapdan buraxxlmışdır.

Dilim izin  söz  ehtiyatım ,  on u n   qədimliyini,  zənginliyini,  sözün 

əsas  m ənasım   və  m ən a  ç a la rla n n ı  an caq  və  ancaq izahlı  lüğətlərlə 

m üəyyənləşdirm ək  m üm kündür.  O  bu  cəhətdən  əvəzsizdir.  Buna

görə  də  «A zərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti»nin  4  cilddə  nəşri  Azər- 

baycan  lüğətçiliyində  böyük  hadisədir.  Bu,  yalnız  azərbaycanlılar 

üçün  yox,  A zərbaycan  dili  ilə  m araq lan an   hər  bir  şəxs  üçün  do 

əhəmiyyətli və faydalıdır.

«Azərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti»nin  m üqəddim əsindən  aydm 

olur  ki,  tərtibçilər  izahlı  lüğətin  akadem ik  tipini  yaratm aq  niyyə- 

tində  olm uşlar.  Belə  ki,  «Azərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti»nin  tər- 

tibçiləri  A zərbaycan  ədəbi  dilində  geniş  m iqyasda  ışlənən  bütün 

sözləri (Nəsim idən başlayaraq bu günə qədər) əhatə etməyi qarşıla- 

rına məqsəd qoym uşlar.

Çap edilmiş cildlərdən məlum olur ki,  tərtibçilər çətin və məsu- 

liyyətli  işin  öhdəsindən  gəlməyə  böyük  səy  göstərmişlər  və  məq- 

sədlərinə  əsasən  nail  olmuşlar.  H ər  cilddə  xeyli  m iqdarda  baş  söz 

və  ifadə  öz  əksini  tapm ışdır.  Məsələn,  ikincı  cilddə  11100  baş  söz 

və  1500 ifadə,  üçüncü  cildin  sonunda  isə  11000  baş  söz  və  1200  ifa- 

də,  ümumiyyətlə  bütün  dördcildlikdə  cəmi  43200  baş  söz  və  7100 

itadə verilmişdir [23,  24,  25, 26].

«Azərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti»nin  cildləri  A zərbaycan  Iilm- 

lər  A kadem iyasının  m üxbir  üzvü,  prof.  Ə .Ə .O rucovun  redaktəsi 

altında  çap  edilmişdir.  Cildlərin  redaksiya  heyətinə  ölkəmizin  gör- 

kəmli  dilçi  alimləri  daxil  olmuşdur.  M əsələn,  ikinci  cildin  ıedak- 

siya  heyətinə  A zərbaycan  SSR  EA -m n  akad.  M .A .D adaşzadə, 

Azərbaycan  SSR  EA -nın  müxbir  üzvü,  prof'.  Ə .Ə .O rucov,  yazıçı 

M .M .R zaquluzadə,  fılologiya  elmləri  d o k to ru   R.Ə .Rüstom ov. 

Azərbaycan  SSR  EA -nın akad.  M .Ş.Şirəliyev,  üçüncü cildin  redak- 

siya heyətinə bu qeyd etdiyimiz ziyalılarla bərabər fılologiya elmlə- 

rı doktoru  V .İ.A slanov da daxil edilmışdir.  Ə lbəttə,  bu əhəıniyyətli 

nəşrin  cildləri  qeyd  etdiyimiz  kimi  zəngin  baş  söz  və  ifadələrlə  do- 

ludur.  Am m a 40  ilə qədərki dövr ərzində dilımizin  lüğət  tərkibində 

nəlor  baş  verdiyini,  lüğət  tərkibinin  nə  qədər  zənginləşdiyıni  lüğət 

qeydə  ala  bilm əm işdir.  Əlbəttə,  bu  sanballı  nəşrin  çap  tarixinin 

uzun çəkməsi bu qeyd  etdiyimiz və etm ədiyimiz qüsurların  baş  ver- 

ınosino səbəb olm uşdur.

Bu  izahlı  lüğətin  m eydana  gəlməsi,  yəni  nəşrinin  başa  çatması 

bir  sıra  sahə  izahlı  lüğətlərinin  tərtibinə  və  nəşr  edilib  yayılmasına 

müsbət  təsir  göstərmişdir.  M .A .A xundov  və  başqalannm   tərtib  et- 

diyi  «Məktəblilərın  izahlı  biologıya  lüğoti»  (1983),  T.Bağırovun 

«Ədobiyyat  dərslərində  təsadüf olunan  çotın  sözlərin  izahlı  lüğəti»

(1983),  H.Nobiyevin  «Məktəblinin  izahlı  riyaziyyat  lüğəti»  (1983),

65

---