SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
27 Digər avropalı alim Vilber Donald Ġranla Azərbaycanın memarlıq üslubunu qarıĢdırmıĢ və Azərbaycan memarlığını Ġran memarlığı məktəbi daxilində Ģərh etmiĢdir [143]. Hacı Hüseyn Naxçıvani, Ġsmayıl Dibac, Əbdüləli Karəng, Məcid Bəhram Təbrizin memarlıq abidələrinə dair bir sıra kitablar və məqalələr çap etdirmiĢlər. Təsviri xarakter daĢımasına baxmayaraq, yeri gəldikcə həmin əsərlərdən istifadə edilmiĢdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Təbriz xəttatlığın vətəni olduğu halda, indiyədək bu barədə ayrıca tədqiqat iĢi aparılmamıĢdır. Yalnız son zamanlar Ġran alimi Mehdi Bəyani üç cilddən ibarət nəĢr etdirdiyi əsərində Ġran xəttatlarından danıĢarkən Təbriz xəttatları haqqında bəhs etmiĢdir [144]. Azərbaycan, o cümlədən məĢhur Təbriz kitabxanalarının tarixi əsaslı Ģəkildə tədqiq olunmamıĢdır. Son illər Ġran alimi Rəknəddin Humayun Fərrux Ġran kitabxanaları tarixindən bəhs edərkən Təbriz kitabxanaları haqqında da qısa məlumat vermiĢdir [145]. Digər Ġran alimi Əziz Dövlətabadi isə Azərbaycan kitabxanaları tarixinə aid 6 səhifə həcmində məqalə yazmıĢdır [146]. Lakin hər iki müəllif ümumiyyətlə nə bütövlükdə Azərbaycan, o cümlədən Təbriz kitabxanalarının ümumi inkiĢaf səviyyəsini Ģərh edə bilmiĢ, nə də bu kitabxanaların Azərbaycan mədəniyyətinin inkiĢafında rolunu müəyyənləĢdirə bilmiĢdir. Təbrizin orta əsr maarif və məktəb tarixi indiyədək tədqiq olunmamıĢdır. Ġran alimi Roknəddin Humayun Fərrux Ġran kitabxanaları tarixindən bəhs edərkən mədrəsələrin vəziyyətinə də toxunmuĢdur. O, h. 620- 800 (1223-1398)-cü illər arasında Azərbaycan Ģəhərlərində mədrəsə olmadığını qeyd etmiĢdir [147]. Halbuki mənbələrdən məlum olur ki, bu dövrdə Azərbaycan Ģəhərlərində, o cümlədən Təbrizdə xeyli mədrəsə təsis edilmiĢdir. Ġran alimi Hüseyn Ümmid isə «Azərbaycanın maarif tarixi» adlı əsərində əsasən XIX-XX əsrin əvvəllərində məktəb və maarifin fəaliyyətindən bəhs etmiĢ, bu müəssisələrin tarixinə cüzi yer vermiĢdir [148]. Yaxın və Orta ġərq incəsənətinə həlledici təsir göstərmiĢ Təbriz miniatür məktəbinə aid Ġranda xüsusi tədqiqat əsəri yazılmamıĢdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Ġran alimləri paniranist konsepsiyasından çıxıĢ edərək Azərbaycan, o cümlədən Təbriz miniatür məktəbini Ġran incəsənəti adı altında təhlil etmiĢ, bununla da vahid və orijinal Azərbaycan incəsənətinin bu sahəsini Ġran mədəniyyəti içərisində əritməyə cəhd göstərmiĢlər. Ġran alimi Əliyənnəqi Vəzirinin son zamanlar çapdan çıxmıĢ ikicildlik «Tarix-i ümumi-ye Honərha- ye Mosəvvər» («Təsviri incəsənətin ümumi tarixi») adlı əsəri [149] buna misal ola bilər. Bu əsərdə Təbriz miniatür məktəbindən bəhs edildiyi halda, bu məktəbin fəaliyyəti Ġran miniatür məktəbi fəaliyyəti daxilində Ģərh edilmiĢdir. halbuki Təbriz miniatür məktəbi ənənələrini inkar etmək olmaz. Bütün bunlarla yanaĢı, Elxanilər və Səfəvilər dövrünün rəssamları və onların əsərləri haqqında Ġranda bəzi məqalələr də nəĢr olunmuĢdur. Bu məqalələrdə 28 Kəmaləddin Behzad, Mir Seyid Əli Müsəvvirin həyat və yaradıcılığından bəhs edilir. Avropanın burjua alimləri də Azərbaycan və ya Təbriz miniatur məktəbi haqqında ayrıca əsər yazmamıĢlar. Onlar da iranlı həmkarları kimi Azərbaycan, eləcə də Təbriz miniatür məktəbini islam və ya Ġran miniatür məktəbi içərisində əritməyə səy göstərmiĢlər. Avropa alimlərindən Artur Pop, Arnold, Sakisiyan, Qrey, ġukin, Robinzon, Gönel və baĢqalarının tədqiqat əsərlərinin ana xətti belə qoyulmuĢdur. Onlar Təbriz miniatür məktəbinin əmələ gəlməsi, formalaĢması və təkmilləĢməsini, eləcə də XVI əsrdə bu məktəbin Yaxın ġərqin digər miniatür məktəblərinin formalaĢmasındakı əhəmiyyətini inkar etmiĢlər [150]. Göründüyü kimi, Ġran və Qərbi Avropanın burjua alimləri nəĢr etdirdikləri əsərlərində Təbrizin rəssam, müzəhhib, xəttat, memar və digər sənət adamları haqqında panislamist, paniranist və millətçilik ruhunda çıxıĢ etmiĢlər. Onlar Azərbaycan mədəniyyətini ümumi islam və Ġran mədəniyyəti adı altında verməyə çalıĢmıĢlar. Halbuki, Azərbaycan mədəniyyətinin bir qolu olan Təbriz incəsənətinin özünə məxsus spesifik xüsusiyyətləri, inkiĢaf prosesi olmuĢdur. ġübhəsiz, baĢqa qonĢu ölkələrin mədəniyyətinə Azərbaycan mədəniyyəti təsir etdiyi kimi, Azərbaycan mədəniyyətinə də həmin ölkələrin qarĢılıqlı təsiri olmuĢdur. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, Ġranda yaĢayan xalqların yaratdıqları mədəniyyət Ġran mədəniyyəti adlandırılsın və ayrı-ayrı xalqların əsrlər boyu yaratdıqları mədəniyyət inkar edilsin. Azərbaycan, eləcə də onun Ģəhərlərinin tarixinin elmi tədqiqi məhz Böyük Oktyabr sosialist inqilabının qələbəsindən sonra baĢlanmıĢdır. Marksist- leninçi metodologiya ilə silahlanmıĢ Sovet tarixçiləri Azərbaycanın ictimai- iqtisadi və siyasi tarixi məsələlərinin tədqiqi sahəsində müəyyən müvəffəqiyyətlərə nail olmuĢlar. Monoqrafiyanın giriĢ hissəsində qeyd edildiyi kimi, Sovet alimləri Azərbaycanın bir sıra orta əsr Ģəhərlərinin tarixini, ictimai- iqtisadi vəziyyətini tədqiq etmiĢ, diqqətəlayiq əsərlər (S. B. AĢurbəyli «Orta əsr Bakı Ģəhərinin tarixi oçerki» [151], Ġ. M. Cəfərzadə «Qədim Gəncənin tarixi- arxeoloji oçerki» [152], Q. M. Əhmədov «Orta əsr Beyləqan Ģəhəri (tarixi- arxeoloji tədqiqat) [153] Ciddi Hüseyi. Orta əsrlər ġamaxı tarixi və R. A. Məmmədov «Naxçıvan Ģəhərinin tarixi oçerki (orta əsrlər dövrü) [154] yazmıĢlar. Lakin cənubi Azərbaycanı orta əsr Ģəhərlərinin tarixi marksist tarixçilərimizin tədqiqatını gözləyir. Qeyd etmək lazımdır ki, Sovet tarixçiləri, xüsusilə Sovet Azərbaycanı tarixçiləri tərəfindən Təbrizin ictimai iqtisadi tarixi xüsusi tədqiqat obyekti kimi iĢlənməmiĢsə də, Azərbaycan tarixinin orta əsrlər dövrünün bu və ya digər problemləri ilə əlaqədar olaraq, yeri gəldikcə, Təbrizin tarixinə də müəyyən dərəcədə toxunulmuĢdur. V. V. Bartold, Ġ. P. PetruĢevski, Ə. Ə. Əlizadə və Z. M. Bünyadovun bu sahədəki xidmətləri xüsusilə qeyd olunmalıdır. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|