SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
34 klassikləri öyrədirlər ki, sinif və dövlətin əmələ gəlməsi ilə Ģəhərlər meydana çıxır. Digər tərəfdən, qədimdən Ģəhərlər düĢmən hücumundan müdafiə üçün əlveriĢli olan yerlərdə salınırdı. F. Engels yazır: «Öz daĢ hasarları, qüllələri və diĢli məhəssərləri ilə daĢ və ya kərpic evləri əhatə edən Ģohər tayfanın və ya tayfalar ittifaqının toplandığı bir yer olmuĢdur. - Bu, tikinti sənətində çox böyük tərəqqi olduğunu göstərirdi», lakin eyni zamanda təhlükənin və müdafiə tələbatının artması əlaməti idi. Sərvət sürətlə artırdı, lakin ayrı-ayrı Ģəxslərin sərvəti kimi..» [18]. F. Engelsin sözləri eynilə Təbrizə də aid edilər. Qeyd etdiyimiz kimi, Təbriz üç tərəfdən dağlarla əhatə olunmuĢdur. Eradan əvvəl VIII əsrdə ikiqat möhkəmləndirilmiĢ qala var idi [19]. Qalanın ətrafı su ilə doldurulmuĢ, kanallarla əhatə olunmuĢdu. Müdafiə məqsədi daĢıyan qala divarları qədimdə Ģəhəri kənddən ayıran əsas əlamətlərdən biri idi. Qədim Ģəhərlər aqrar xarakteri daĢımaqla bərabər, sənətkarlıq və ticarət obyektlərinə malik idi. II Sarqonun kitabəsindən göründüyü kimi, orada (Təbrizdə) taxıl anbarı, at ilxısı və müxtəlif ərzaq malları var idi. ġəhərin sahəsi o qədər böyük olmuĢdur ki, II Sarqon oraya hücum edərkən ətraf nahiyələrin əhalisi də Təbrizə toplaĢmıĢdır. Bütün bu faktlar eramızdan əvvəl VIII əsrdə Təbrizin bir Ģəhər kimi mövcud olmasını sübut edir. Deməli, bəhs etdiyimiz dövrdə Manna dövləti ərazisində Təbriz bir Ģəhər idi. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda Ģəhərlərin təĢəkkülü eramızdan əvvəl ikinci minilliyin ortalarına təsadüf edir. II Sarqonun kitabəsindən bizə məlum olur ki, Manna dövləti ərazisində Ġzirtu, UĢkaya (indiki Üskuyə), AniaĢtaniya, Ulxu və s. Ģəhərlər mövcud idi [20]. Urmiya gölünün Ģərq sahilində, Səhənd dağının Ģimalında, Surxab dağının cənubunda, Acıçay hövzəsində Tarui- Tarmakis (Təbriz) Ģəhəri vuruĢ meydanına çevrilmiĢdir. II Sarqonun kitabəsini Ģərh etməzdən əvvəl qısa da olsa bu dövrdə Təbrizin coğrafi mövqeyini nəzərdən keçirək. Manna dövləti əmələ gələrək Urmiya gölü hövzəsində üç yarım nahiyə var idi. Onlardan biri Urmiya gölünün qərb sahilinlə yerləĢib, «Qilzan» adlanırdı. Ġkincisi Urmiya gölünün cənub sahili idi ki, bu nahiyənin də mərkəzi Zamua idi. Həmin rayon Manna dövlətinin əsas iqtisadi bazasını təĢkil edirdi. Üçüncü nahiyə Urmiya gölünün Ģərq sahilində yerləĢirdi. Səhənd dağı bu ərazini iki hissəyə bölmüĢdü. Səhəndin cənubu «UiĢdiĢ» (təqribən Marağanın qərbində) Mannaya daxil idi. Müasir Təbrizin əhatə etdiyi sahə - Acıçay vadisi müstəqil olub, burada Dali tayfası yaĢayırdı. Bu ərazi iqtisadi cəhətdən digər iki nahiyəyə nisbətən xeyli inkiĢaf etmiĢdi. Burada bağçılıq və bostançılıq da geniĢ yayılmıĢdı [21]. Urartu dövləti iĢğal etdiyi ərazidə kanallar çəkdirirdi. Asurilər isə buna mane olurdular. Eramızdan əvvəl VIII əsrin ortalarından Manna dövləti Urartu və Asuri dövlətlərinə tabe olmur, müstəqil bir dövlət kimi inkiĢaf edirdi [22]. Ġranzunun hakimiyyəti dövründə Mannanın paytaxtı olan Ġzirtu və ya 35 Ġzirta Ģəhəri iqtisadi və hərbi baxımdan ölkənin mərkəzinə çevrilmiĢdir. Lakin Ġranzu öldükdən sonra Manna dövləti daxilindəki çəkiĢmələr onun tənəzzülə uğramasına və zəifləməsinə səbəb oldu. Fürsətdən istifadə edən II Sarqon Manna ərazisinə hücuma keçdi. E. ə. 714-cü ildə II Sarqonun yürüĢlərini təmsil edən və Asuri dilində yazılmıĢ kitabədə 21 Ģəhərin adı qeyd edilmiĢdir [23]. II Sarqon çarlığının yeddinci ilində (e. ə. 717) Manna ölkəsinə daxil olur. O, UĢkayanı aldıqdan sonra möhkəmləndirilmiĢ Tarui-Tarmakis qalasına gəlib çatır. Bari mahalında yerləĢən bu qala çox varlı və möhkəm idi. II Sarqonun kitabəsindən aydın olur ki, Tarui-Tarmakis Ģəhərində Dalilər tayfası yaĢayırmıĢ [24]. II Sarqon Urartunun sərhədlərində yerləĢən UĢkayaya gəlir. O, UĢkaya və AniaĢtaniyanı aldıqdan sonra indiki Təbrizin yerində və ya azacıq kənarda yerləĢən Tarui-Tarmakis qalalarını iĢğal edir. II Sarqonun kitabəsində deyilir: «Tarmakis qalasının divarları ikiqat idi. Orada Fərat çayı qədər geniĢ olan kanal var, onun ətrafı isə qalın meĢəliklərlə əhatə olunmuĢdu. ġəhərdə gözəl binalar var idi» [25]. Kitabədə Tarmakisdə olan binalardan bəhs edilərkən göstərilir ki, binaların tavanı Sidr ağaclarından tikilmiĢdi. Burada möhkəm sədlər vardır. Dövlət qoĢununun bütün ehtiyat taxılı, ərzaq və heyvanları üçün ələfə burada saxlanılırdı. QoĢunun atları da burada bəslənilirdi. Ətraf nahiyələrin sakinləri qorxudan buraya toplaĢmıĢdılar. «Mən Tarmakis Ģəhərinə hücum edən zaman əhali buranı tərk edib çöllərə qaçdı. Bu mahalı ələ keçirdim, müdafiə əhəmiyyəti olan istehkam vəziyyətinə salınmıĢ yaĢayıĢ yerləri arasında döyüĢə baĢladım. Həmin qalaların möhkəm divarlarını bünövrəsinə qədər uçurub, yerlə-yeksan etdim. Qala daxilində olan yaĢayıĢ evlərinə od vurdum. Oranın sakinlərinin külli miqdarda olan azuqələrini yandırdım. Arpa ilə ağzına qədər doldurulmuĢ anbarları açıb, saysız-hesabsız qoĢunumu azuqə ilə təmin etdim. Qalaların ətrafında olan 30 kəndi yandırdım. Tüstüsü göyə qalxdı» [28]. Kitabədəki yazıdan məlum olur ki, Tarmakis əhalisi II Sarqonun istilaçı qoĢunlarına qarĢı qəti müqavimət göstərmiĢdir. Digər tərəfdən, ətraf rayonların sakinlərinin Tarmakisə toplaĢması, taxıl anbarı və atlı qüvvələrinin burada yerləĢməsi e. ə. 714-cü ildə Tarmakisin böyük bir Ģəhər olmasını sübut edir. Bundan əlavə, Səhənd dağının ətəyində yerləĢdiyi və möhkəm istehkam qalalarına malik olduğu üçün Tarmakis hərbi-strateji baxımından da xüsusi əhəmiyyət kəsb etmiĢdir. Qala özü də su ilə doldurulmuĢ, dərin kanallarla əhatə olunmuĢdur. Q. A. MelikiĢvili Tarui-Tarmakisi möhkəmləndirilmiĢ Ģəhər hesab etmiĢdir [29]. Ġqrar Əliyev haqlı olaraq Tarui-Tarmakisi (города Тарви и Тармакиса) Тавриз? Ср. народно-разговорное (Təbriz) Ģəhər adlandırılmıĢdır [30]. Kitabədə Tarmakisidəki binaların gözəlliyindən bəhs olunur. Bu da o dövrdə Təbrizdə memarlığın inkiĢafını göstərir. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|