SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
36 Tarmakisin əhalisi azad hərbçilərdən ibarət idi. Onların təsərrüfatları var idi. Quldarlıq təsərrüfatı çarın təsərrüfatına daxil deyildi. Burada olan kanallar da təkcə dövlət təsərrüfatı üçün iĢləmirdi. Xüsusi torpaq sahibləri hətta çar kanallarından istifadə edirdilər. Tarmakisdən əsir alınanların çox hissəsi çarın sənətkarlıq emalatxanalarında və bağlarında iĢləyirdi. Çünki Urartu inzibati mərkəzlərində çarın böyük sənətkarlıq emalatxanaları var idi [31]. Məlum olduğu kimi, Ģəhərlər heç də birdən-birə əmələ gəlmir. Kitabədə yazıldığı kimi, Təbriz Ģəhəri e. ə. VIII əsrdə mövcud olduğu halda, onun Ģəhər kimi hələ e. ə. ikinci minilliyin axırlarında təĢəkkül tapması ehtimal edilə bilər. Beləliklə, bu hesabla Təbrizin bir Ģəhər kimi təxminən üç min ildik tarixi vardır. 1960-cı ildə ingilis arxeoloqları Təbrizin cənub-qərbində, 30 kilometr məsafədə yerləĢən Qaratəpə (Yanığtəpə) adlı yerdə e. ə. 2100-1900-cü illərə aid çiy kərpic və möhrə ilə tikilmiĢ dairəvi evlər tapmıĢlar. Burada ərzaq anbarları və emalatxana da aĢkar edilmiĢdir [32]. Bu faktlar Təbriz və onun ətrafında xeyli qədimdən əhalinin bir hissəsinin sənətkarlıqla məĢğul olduğunu göstərir. Beləliklə, e. ə. VIII əsrdə Təbriz abad bir Ģəhər olduğu halda, II Sarqonun oraya hücumu nəticəsində tamamilə dağılmıĢ, sonralar yenidən bərpa olunaraq eramızın III-IV əsrlərində böyük Ģəhərə çevrilmiĢdir. Maraqlıdır ki, həmin dövrdən etibarən, yəni III-IV əsrlərdən VII əsrin əvvəllərinə qədər Təbrizin adına məxəzlərdə təsadüf edilmir. Yalnız ərəb xilafətinin Azərbaycana hücumu dövründə Təbrizin adı çəkilir. IX əsrin birinci yarısında Təbrizdə qala olmuĢ, həmin əsrin ortalarından isə Ģəhər getdikcə geniĢlənib möhkəmləndirilmiĢdir. Vəcna ibn Rəvvad orada saray və müdafiə xarakterli istehkam divarları tikdirmiĢdir [33]. Ehtimal ki, Təbriz zəlzələ nəticəsində və ya iĢğalçı qoĢunların hücumuna məruz qalaraq bir neçə dəfə dağılıb qəsəbə halına düĢmüĢ, sonralar yenidən bərpa olunaraq sənətkarlıq və ticarət mərkəzi səviyyəsinə qalxmıĢdır [34]. * * * «Təbriz» sözünün etimologiyası indiyədək müəyyənləĢdirilməmiĢdir. Ġran və Azərbaycanın bir sıra Ģəhər və kəndlərinin adları haqqında uzun illər tədqiqat iĢi aparmıĢ Azərbaycan tarixçisi Seyid Əhməd Kəsrəvi «Təbriz» sözünün etimologiyası barədə bir nəticəyə gələ bilmədiyini etiraf etmiĢdir. O yazır: «Mən xeyli müddət axtarıĢ apardıqdan sonra «Təbriz» sözünün mənasını baĢa düĢə bilmədim. Ona görə də bu barədə axtarıĢı davam etdirmədim» [35]. Əhməd Kəsrəviyə görə, Təbrizin adı haqqında kitablarda yazılanlar və deyilənlərin hamısı elmdən və məntiqdən kənardır. Ən nəhayət, müəllif özünün bu sahədə apardığı axtarıĢların nəticəsiz qaldığını bildirmiĢdir. «Təbriz» toponiminin mənası hələ XVII əsrdən bəri təkcə ġərq alimlərini deyil, hətta avropalıları da düĢündürmüĢdür. ġarden bu haqda yazır: 37 «Mən elə bir Ģəhər tanımıram ki, onun adı Təbriz qədər mübahisələrə səbəb olsun» [36]. 1841-ci ildə Fransa dövlətinin səfiri kimi Ġrana gəlmiĢ Flanden Təbrizdə qaldığı 16 gün ərzində bir sıra məsələlərlə yanaĢı, Təbrizin adının mənasını araĢdırmaqla məĢğul olmuĢdur [37]. Nadir Mirzə yazır ki, «Təbriz» sözünün hansı dildə olması bizə məlum deyildir. Bu haqda bir söz deyə bilmərəm [38]. Beləliklə, bir sıra tədqiqatçılar «Təbriz» sözünün hansı dilə məxsus olduğunu, onun məna və etimologiyasını tapmaqda çətinlik çəkmiĢlər. Bununla yanaĢı, bu coğrafi adın mənasını izah etməyə çalıĢanlar da olmuĢdur. «Təbriz»i fars sözü hesab edib, onun iki sözdən («təb» - qızdırma, «riz» - axıt, tök) yarandığını iddia edənlər belə bir rəvayətə əsaslanırlar ki, guya ərəb xəlifəsi harun ər-RəĢidin arvadı Zübeydə xatun isitmə xəstəliyinə tutulmuĢ, orada onun xəstəliyi sağalmıĢ və həmin yerdə Ģəhər saldırıb, adını «Təbriz», yəni «isitmə-qızdırma tökən» adlandırmıĢdır. Bir sıra tədqiqatçılara görə, bu fikri ilk dəfə Həmdullah Qəzvini «Nüzhət əl-qülub» əsərində qeyd etmiĢdir. Halbuki hələ XII əsrdə Azərbaycanın məĢhur Ģairi Xaqani ġirvani Ģerlərindən birində bu fikrin uydurma olduğunu göstərsə də, orta əsr alimləri Həmdullah Qəzviniyə istinadən həmin rəvayəti təkrar etmiĢlər [39]. Lakin Həmdullah Qəzvinidən xeyli əvvəl - XIII əsrin əvvəllərində yazılmıĢ «Əcayib əd-dünya» əsərinin müəllifi Təbrizin əsasının Zübeydə xatun tərəfindən qoyulduğunu göstərmiĢdir [40]. Orta əsr ərəbdilli mənbələrini nəzərdən keçirdikdə Zübeydə xatunun Azərbaycanda olmadığı aĢkara çıxır. Digər tərəfdən, Həmdullah Qəzvini iddia edir ki, Zübeydə xatun h. 175 (791-792)-ci ildə Təbrizin əsasını qoymuĢdur [41]. Halbuki Yaqut Həməvi h. 25 (645-46)-ci ildə Osmanlı xilafəti dövründə Abdullah ibn ġübeyl əl-Əhməsinin Muğana, Təbrizə, Teyləsana (TalıĢ mahalına) hücum edib, oradan qənimət əldə etməsini bildirir [42]. IX əsr ərəb müəllifi əl-Yəqubi isə h. 141 (758-759)-ci ildə baĢ verən hadisələrdən bəhs edərkən yazır: «Əbu Cəfər, yəzid ibn Üseyd əl-Sülləmini Ermənistana, Yəzid ibn Hatəm əl-Mühəlləbini isə Azərbaycana vali təyin etdi. Yəmənliləri Azərbaycana köçürtdü. Azərbaycana ilk köçən yəmənlilər arasında Rəvvad ibn əl-Müsənna əl-Əzdi də var idi. Rəvvad Təbrizdən Bəzzə qədər hakim oldu» [43]. Buradan aydın olur ki, hələ h. 25-ci ildə Təbrizin adı çəkildiyi halda, hicri 175-ci ildə əsasının Zübeydə xatun tərəfindən qoyulduğu fikri tamamilə səhvdir. Əl-Yəqubiyə görə Ģəhər «Təbriz» deyil, «Təbriz» adlanırdı [44]. «Təbriz» sözünü «günəĢ saçan» mənasında izah edənlər onun əsasının qoyulmasını daha qədimə apararaq, atəĢpərəstliklə əlaqələndirirlər. Məhəmməd Hüseyn ibn Xələf Təbrizi Bürhan (XVII əsr) Təbrizdə bina edilmiĢ atəĢgədə ilə əlaqədar Təbrizin keçmiĢdə «Azərbadəqan» (yəni «odu qoruyan») adlanmasını Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|