SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
29 Görkəmli rus alimi akad. V. V. Bartold bir sıra əsərlərində Təbrizin orta əsr siyasi tarixi ilə yanaĢı, ictimai-iqtisadi vəziyyətinə də yer vermiĢdir [155]. V. V. Bartoldun xidməti ondadır ki, o, Yaxın və Orta ġərq Ģəhərlərinin inkiĢaf prosesini yazmıĢ, bu sahədə qiymətli elmi nəticə əldə etmiĢdir [156]. V. V. Bartold Təbriz Ģəhərinin IX əsrdə meydana gəldiyini bildirir [157]. Halbuki Təbriz hələ eramızdan əvvəl VIII əsrdə bir qədim Ģəhər-qala kimi mövcud olmuĢdur. V. V. Bartold monqolların hakimiyyəti dövrü ərəfəsində Təbrizi «böyük olmayan Ģəhər» adlandırmıĢdır. Əslində XIII əsrin əvvəllərində özünün «Möcəm-ül-büldan» əsərini yazmıĢ Yaqut Həməvi Təbrizi «ən böyük Ģəhər» adlandırmıĢdır. Bu fikri XIII əsrin əvvəllərində yazılmıĢ «Əcayib-üd-dünya» əsərinin naməlum müəllifi də təsdiq etmiĢdir. Ġran və Azərbaycan tarixinin tədqiqi ilə əlaqədar olaraq görkəmli Sovet ĢərqĢünası, prof. Ġ. P. PetruĢevski öz əsərlərində Təbrizin siyasi tarixi ilə yanaĢı, ictimai- iqtisadi vəziyyəti haqqında da qısaca bəhs etmiĢdir [158]. Ġ. P. PetruĢevski mənbələrə əsaslanaraq belə bir nəticəyə gəlmiĢdir ki, XIII-XVII əsrlər Təbrizin iqtisadi cəhətdən çiçəklənmə dövrü olmuĢdur [159]. Lakin orta əsr müəlliflərinin verdikləri məlumatları müqayisəli və tənqidi baxımdan araĢdırdıqda aydın olur ki, Təbrizdə iqtisadi inkiĢaf səviyyəsi XIII- XVII əsrlərin bütün dövrlərində eyni dərəcədə olmamıĢdır. Tədqiq edilən əsrlərdə Ģəhər iqtisadi cəhətdən gah tərəqqi, gah da tənəzzül dövrü keçirmiĢdir. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda aqrar məsələləri, ictimai münasibətlər, bir sözlə, Azərbaycanın ictimai-iqtisadi və siyasi tarixinin tədqiqi sahəsində akad. Ə. Ə. Əlizadənin irihəcmli, dərin məzmunlu monoqrafiyasının [160] mühüm elmi əhəmiyyəti vardır. Ə. Ə. Əlizadə zəngin faktik materiallar əsasında XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda iqtisadi həyatın dövrləĢməsini vermiĢdir ki, [161] bu da təqribən Təbrizin iqtisadi mərhələləri ilə uyğun gəlir. Əlbəttə, bu da təsadüfi deyildir. Ona görə ki, XIII-XIV əsrlərdə Təbriz nəinki təkcə Azərbaycan və Ġranın, hətta Elxanilər dövlətinin siyasi və iqtisadi mərkəzinə çevrilmiĢdir. Akad. Ə. Ə. Əlizadə haqlı olaraq belə bir nəticəyə gəlmiĢdir ki, Ulcaytu Sultan Məhəmmədin hakimiyyəti dövründə (1304-1316) paytaxtın Təbrizdən Sultaniyyəyə köçürülməsinə baxmayaraq, Təbriz öz keçmiĢ əhəmiyyətini itirməmiĢdir [162]. Azərbaycanın orta əsr ictimai-iqtisadi və siyasi tarixinin tədqiqi ilə əlaqədar olaraq Y. A. Paxomov, Z. M. Bunyadov, M. X. ġərifli, R. Ə. Hüseynov, C. B. Ġbrahimov, O. Ə. Əfəndiyev, R. Ə. Rəhmani, Ġ. P. Behzadi, V. Z. Piriyev, ġ. F. Fərzəliyev öz əsərlərində Təbriz tarixinə bu və ya digər dərəcədə toxunmuĢlar [163]. Monoqrafiyanın yazılması prosesində orta əsr Ģəhər tarixinin bir sıra problemlərini tədqiq etmiĢ görkəmli Sovet alimləri V. A. Qordlevski, B. N. Zaxoder, E. S. Zevagin, Y. A. Manandyan, V. A. Abramyan və ġ. A. Mesxianın əsərlərindən istifadə edilmiĢdir [164]. 30 Bilavasitə Azərbaycan Ģəhərlərinin tarixinə həsr edilmiĢ əsərlərdə yeri gəldikcə Təbrizin ictimai-iqtisadi vəziyyətindən də bəhs olunmuĢdur. A. P. Novoseltsev «XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan və ġərqi Ermənistan Ģəhərləri» adlı məqaləsində XVII əsrdə Təbrizin iqtisadi-ictimai məsələlərinə də toxunmuĢdur [165]. XVII əsrdə Azərbaycanda sənətkarlıq və ticarət məsələlərinə dair əsərin müəllifi M. X. Heydərov sənətkarlıq istehsalı, ticarət problemlərinə dair bir sıra elmi nəticələr əldə etmiĢdir. O, digər Ģəhərlərlə yanaĢı, Təbriz Ģəhərinin iqtisadi həyatında sənətkarlıq və ticarətin rolundan, bu Ģəhərin iqtisadi inkiĢafından bəhs etmiĢdir [166]. Haqqında danıĢılan dövrdə Təbrizin ticarət məsələlərinin tədqiqinin böyük elmi əhəmiyyətə malik olmasına baxmayaraq, Təbrizin ticarət tarixi və onun ölkənin iqtisadi həyatındakı rolu lazımi səviyyədə və müstəqil Ģəkildə tədqiq edilməmiĢdir. Lakin Sovet ĢərqĢünasları E. S. Zevagin [167], M. M. Altman [168], O. N. Hüseynov [169], S. B. AĢurbəyli [170], F. M. Əliyev [171], M. X. Heydərov [172], M. X. ġərifli [173] və H. Ə. Dəlili [174] Azərbaycandan keçən karvan yolları, daxili və xarici ticarət, gömrük məsələlərinə dair əsər və məqalələrində Təbriz ticarətinə də müəyyən dərəcədə toxunmuĢlar.. F. M. Əliyev haqlı olaraq qeyd etmiĢdir ki, Azərbaycan müvəqqəti olaraq Ġran dövlətinin əsarəti altına düĢdüyü bir zamanda belə Təbriz Ģəhəri nəinki öz ticarət əhəmiyyətini itirməmiĢ, hətta Ġranın paytaxtı Ġsfahanı belə bu sahədə xeyli geridə qoymuĢdur [175]. Rus-Ġran ticarət münasibətlərinin tədqiqi ilə məĢğul olmuĢ rus alimi A. Y. ġpakovskinin [176], Sovet ĢərqĢünaslarından M. F. Fexnerin [177], N. Q. Kukanovanın [178] əsərlərində Azərbaycanın bəzi Ģəhərlərində, o cümlədən Təbrizdə ticarətin vəziyyətinə qısa Ģəkildə toxunulmuĢdur. Tədqiq edilən dövrün əsas mənbələrindən birini məskukat materialları təĢkil edir. Azərbaycanın bir sıra orta əsr Ģəhərlərində olduğu kimi, Təbrizdə də müxtəlif vaxtdarda sikkə zərb olunmuĢdur. Həmin sikkələr vasitəsilə dövrün iqtisadi məsələlərini araĢdırmaq iĢində Y. A. Paxomovun [179], M. Ə. Seyfəddininin [180] və Ə. M. Rəcəblinin [181] əsərlərindən faydalanmıĢıq. Bu əsərlərdə Təbriz zərbxanasında kəsilən sikkələr, onların əyarı və s. haqqında maraqlı məlumat vardır. Orta əsrlərdə Azərbaycanda sinfi mübarizə problemi üzrə-xüsusi tədqiqat iĢi yazılmasa da, bu problemin öyrənilməsi sahəsində müəyyən addım atılmıĢdır. Ġ. P. PetruĢevski 1571-73-cü illərdə Təbrizdə baĢ vermiĢ üsyan haqqında maraqlı məqalə yazmıĢdır [182]. Lakin bu məqalədə Ġ. P. PetruĢevski Təbriz üsyanının əsas ictimai kökünü və səbəbini dürüst izah etməmiĢdir. A. P. Novoseltsev «XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycanda və ġərqi Ermənistanda sinfi mübarizə tarixindən» adlı məqaləsində [183] sinfi Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|