Shajarai turk

BMIning nazariy va metodologik asoslari
. Tadqiqot olib borishning 
ilmiy usullari sifatida: tahlil, tizimli yondoshuv, umumiylikdan xususiylikka va 
xususiylikdan umumiylikka o’tish usulidan foydalaniladi. 
BMIning tuzilishi
. Mazkur BMI kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan 
adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. 

---

8 
1
 
bob. Xorazm madaniyati tarixida Abulg’ozi 
Bahodirxonning tutgan o’rni 
1.1
 
«Shajarai turk» asari yaratilishi arafasidagi 
tarixiy sharoit
Xiva xonligi tarixini o’rganishda Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai 
turk»
19
, Munis va Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol»
20
, Ogahiyning «Riyoz ud-
davla»
21
, 
«Zubdatu-t-tavorix»
22
, 
«Gulshani davlat»
23
, 
Bayoniyning 
«Shajarayi Xorazmshohiy»
24
, Mulla Xudoyberdi ibn Qo’shmuhammadning 
«Dili g’aroyib» kabi asarlari asosiy manbalar hisoblanadi. Bu yuksak mahorat 
bilan yozilgan tarixiy asarlar o’z mazmuni, keltirilgan ma’lumotlarning 
ko’pligi va ishonarliligi bilan alohida o’rinni egallaydi. Bu tarixchilar bir-
birlarining ishlarini davom ettirib, Xiva xonligi hududida XVI asrdan XX asr 
boshlarigacha yuz bergan voqealarni o’z ichiga oluvchi asarlarni yozib 
qoldirganlar. Bu asarlarning ko’pchiligi Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai 
turk» asari ta’sirida yozilgan bo’lib, undagi tarixnavislik an’analarini davom 
ettirdi. Shu ma’noda, Munis va Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol» asarini 
«Shajarai turk»ning davomi sifatida qarash mumkin. Bu ikki asar bir butun 
holda Xiva xonligi tarixini o’rganishda katta muhim ahamiyatga ega bo’lib, 
o’sha davr Xorazm madaniyati, urf-odati, badiiy tilini o’rganishda asosiy 
manbalardan bo’lib xizmat qiladi. 
Abulg’ozi o’z davrining iste’dodli adibi sifatida o’zidan avval yashab 
ijod etgan salaflaridan ibrat va madad olganidek, uning asarlari ham o’zidan 
keyingi san’atkorlar uchun dasturulamal bo’ldi. Muallif an’analari ayniqsa, 
Munis va Ogahiyga barakali ta’sir ko’rsatdi. Ular Abulg’ozining tarixnavislik 
an’analarini qabul qilib, yanada rivojlantirdilar. XIX asrda Shermuhammad 
19
Абуғозий. Шажарайи турк. Т.: «Чўлпон», 1992.
20
Шермуҳаммад Мунис. Муҳаммадризо Огаҳий. Фирдавс ул-иқбол. Тошкент:
 
«Ўқитувчи», 2010. – 381б. 
21
Муҳаммад Ризо Мироб Эрниѐзбек ўғли Огаҳий. Асарлар. V жилд. Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги 
адабиѐт ва санъат нашр., 1978. 
22
Муҳаммад Ризо Мироб Эрниѐзбек ўғли Огаҳий. Асарлар. VI жилд. Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги 
адабиѐт ва санъат нашр., 1980. 
23
Муҳаммад Ризо Эрниѐзбек ўғли Огаҳий. Зубдату-т-таворих. Т.: «Ўзбекистон», 2009. 
24
 
Баѐний. Шажарайи хоразмшоҳий. Тошкент: 1994. 

---

9 
Munis tomonidan boshlanib, Muhammadrizo Ogahiy yozib tamomlagan 
«Firdavs ul-iqbol» shubhasiz Abulg’ozixon asarlarining ta’siri ostida va 
undan foydalanib yozilgan tarixiy asar bo’ldi. Bu mualliflar o’zlarigacha 
bo’lgan tarixiy davrni yoritishda ko’p o’rinda Abul’g’ozining asarlariga 
murojaat qilganlar va asosiy manba sifatida tayanganlar. 
Bu davrda Xivada adabiy muhitning kamol topishi va yuksaklikka 
ko’tarilishida ikki nozikqalb san’atkor — Munis va Ogahiyning roli juda 
katta bo’ldi. Ular Xiva adabiy maktabida o’lmas oqimni vujudga keltirdilar 
va izdoshlariga tuganmas meros qoldirdilar
25
. 
Shermuhammad mirob Avazbiy o’g’li — Munis (1778 — 1829 yillar) 
ota-bobolari kasb-hunari bo’yicha miroblik qilgan. Xonlikda suv taqsimoti, 
yerlarni o’zlashtirish, ariqlar qazish, suv inshootlari qurilishiga shaxsan 
boshchilik qilgan. Munis tarixda «mirob» sifatida emas, shoir tarixchi nomi 
bilan mangu muhrlanib qoldi. U xonlik tarixini yozishga kirishar ekan, har bir 
davr kishilari va el-ulus hayoti, milliy an’analar, bunyodkorlik ishlarini to’la 
tarzda, o’qimishli yozishga, voqelikni aniq va xolis tasvirlashga, har qanday 
bo’rttirishlar, ortiqcha ulug’lashlardan holi qilishga urindi. 1802 yilda 
Muhammad Rahimxon I topshirig’iga ko’ra xonlik tarixini yozishga kirishadi 
va «Firdavs ul-iqbol» (Baxt bog’i) nomi bilan ulkan solnomani yaratadi. 
Solnomaning bir qismini (u besh bobdan iborat bo’lib tarixiy- xronologik 
tartibda yozilgan) Munis, qolgan qismini uning jiyani, shoir - muarrix 
Muhammad Rizo mirob Erniyozbek o’g’li Ogahiy bitishgan. Tog’a jiyan 
shoirlar va tarixchilarning qalamiga mansub nafis g’azallar o’zbek mumtoz 
she’riyatining o’lmas merosidan o’rin olgan. Ikki ulkan shoir ijodi haqida 
juda ko’plab risolalar yozilgan, devonlari qayta-qayta chop qilingan. 
Ogahiy (1809-74 yillarda) Xivada yashab ijod etgan. Munis xon amriga 
ko’ra «Firdavs ul-iqbol»ning boshlamasini, toki xonlik tarixining 1812 
25
Абдурасулов А. Хива. -Т.: 1997.-Б. 94. 

---

10 
yilgacha bo’lgan davrini qog’ozga tushirdi. Ogahiy zimmasiga esa shu ulkan 
ishning eng mas’uliyatli va og’ir qismi tushdi
26
. 
Ogahiy 1844 yilda «Riyoz ud-davla» asarini yaratdi. Unda Olloqulixon 
hukmronligi (1825-42) davrida xonlikda ro’y bergan voqealar tafsiloti 
tasvirlangan. Undan keyingi xon Rahimqulixon (1842-46) davrini aks ettirgan 
«Zubdatu-t-tavоrix» asari, Muhammad Aminxon (1846-55) xonligi davrining 
solnomasi bo’lmish «Jоme’ ul voqeati Sultoniy»
27
asarini, 
Said 
Muhammadxon (1856-63) davri tarixi hisoblanmish «Gulshan ud-davlat» 
asarlarini yozdi. Umrining so’nggi yillarida esa Muhammad Rahimxon II 
xonligining ilk davri haqida «Shohidi iqbol» asarini yoza boshlagan. Munis 
va Ogahiy yaratgan solnomalarning qadr-qimmatini ulug’ olimlar juda yuqori 
baholashadi. O’rta Osiyo tarixining bilimdoni, sharqshunos akademik 
V.V.Bartold bu asarlar haqida fikr yuritib: «Munis va Ogahiy asarlarining 
qanchalik kamchiligi bo’lmasin, ular o’zining daliliy materiallari, bayon 
qilinish uslubi izchilligi bilan bizgacha yetib kelgan Buxoro va Qo’qon 
xonliklari haqidagi tarixiy asarlardan ustun turadi»
28
– deb ta’kidlagan edi. 
Abulg’ozixon boshlab bergan tarixnavislik maktabini Munis va Ogahiy 
o’ziga xos oqimga aylantirdi. Bu esa, Xivada yana bir ulkan solnomachini 
dunyoga keltirdi. Bu Muhammad Yusuf Bobobek o’g’li Bayoniydir. U xonlik 
tarixini davom qildirib, ―Shajarai Xorazmshohiy‖ nomli yirik asarini yaratdi.
Ogahiydan so’ng davom qildirilmagan solnomachilikni to’ldirish 
maqsadida 1911-yilda Asfandiyorxon Bayoniyga shunday topshiriq beradi: 
«Xonlik tarixi juda sodda tilda yozilsinki, uni o’qigan besh yashar bolaga 
ham tushunikli bo’lsin!» Bayoniy Xivaning 1872-1912 yillardagi tarixini o’z 
ichiga olgan asarini 1914 yilda tugalladi. Solnomachi voqealarni bayon 
qilarkan, o’zi guvoh bo’lgan, eshitgan, to’plagan manbalarga suyandi, 
shuningdek, rus bosqinchilarining shu davrdagi Xivaga yurishi bayoni, uning 
26
Абдурасулов А. Хива. -Т.: 1997.-Б. 95. 
27
Муҳаммад Ризо Мироб Эрниѐзбек ўғли Огаҳий. Асарлар. VI жилд. Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги 
адабиѐт ва санъат нашр., 1980.
28
Бартольд В.В. Сочинение. Том II. Часть I. М.: 1963. – 617б. 

---

11 
voqealariga oid asarlaridan ham foydalandi. Qo’lyozma, asosan, 16 bobdan 
iborat bo’lib, Asfandiyorxon davri (1910-18) bilan yakunlanadi. Bayoniy 
asardagi voqealarning haqqoniyligiga kafolat berib, quyidagicha yozadi: 
«Tarix kitobi yozishning bir sharti bor: Tarixiy voqealarni yozuvchi 
tarafdorlik qilmasdan, bo’lgan voqealarni rostlik bilan bayon qilishi shart. 
Agar rostlik ila bayon qilmasa uning so’zlari hech bir odamga ma’qul 
bo’lmaydi»
29
. 
Bayoniy asariga tarixchilar katta baho berib, voqealar tadriji, izchilligi, 
daliliy materiallarning ko’pligi jihatidan hatto Ogahiy va Munis 
solnomalaridan ham qimmatliroq ekanligini ta’kidlashgan. 
1920 yilgi xonlikdagi voqealar, inqilob shiori ostida ro’y bergan siyosiy 
o’zgarishlardan so’ng Bayoniy asarini qayta tahrir etdi va uni «Xorazm 
tarixi» deb atadi. Qayta tahrir payti muarrix uni ortiqcha maqtovu-hashamlar, 
har bir bobda hukmdor sha’niga o’qiladigan hamdu-sanolardan tozaladi va 
voqeliklarga hukmdorlar hayotni tark etganlaridan so’ng qayta bir ko’z 
tashlashga jazm etdi. Asar ana shu jihatdan bebahodir
30
. 
Shunday qilib, Abulg’ozixon asarlari bilan o’ziga xos tarzda 
boshlangan Xiva tarixnavislik maktabi undan keyingi davrlarda yashagan 
tarixnavislar Munis, Ogahiy va Bayoniylar tomonidan rivojlantirildi. Bu 
tarixchi olimlar Abulg’ozining ilg’or an’analarini davom ettirib, yangi tarix 
asarlarini yaratdilar.
29
Баѐний. Шажарайи хоразмшоҳий. -Т.: 1994. – 49б. 
30
Муниров Қ. Мунис, Огаҳий ва Баѐнийнинг тарихий асарлари. Т.: «Фан», 1960. – 50б. 

---

12