Shakllanishi
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II BOB.KOMPYUTER LINGVISTIK TA’MINOTIDA O‘ZBEKCHA MATN USLUBIGA XOS DOLZARB MUAMMOLAR 2.1 Avtomatik tahrir dasturlarida o‘zbekcha matn bilan bog‘liq muammolar O‘zbek tilidagi matnlarni avtomatik ravishda tahrir va tahlil qilish dasturini yaratish bugungi kunning dolzarb masalasiga aylangan 16 .Bunday dastur tizimining katta imkoniyat va yuqori sifati lingvistik modullarning mukammal ishlab chiqilgani bilan belgilanadi, ular o‘z navbatida dasturning bosqichlarini tashkil etadi. Lingvistik tahrir – bu turli ko‘rinish (ilmiy, badiiy, publisistik va rasmiy uslublar) dagi matnlarning orfografik, grammatik, stilistik hamda mantiqiy qurilishdagi xatolarni to‘g‘rilash degani. Matnlarni tahrir qilish ikki usulda amalga oshiriladi: 1. Inson tomonidan amalga oshiriladigan tahrir (bevosita tahrir – muharrirlik ishi). 16 AbjalovaM.A. Matnlarni avtomatik tahrir va tahlil qilish dasturining lingvistik bosqichlari//Yosh olim va talabalarning respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Toshkent-2015, 7-bet. 35 2. Zamonaviy texnika vositasida amalga oshiriladigan tahrir (bilvosita, ya’ni avtomatik tahrir). Keyingi paytlarda axborot almashinuvining jadallashuvi va ma’lumotlar ko‘lamining tobora kengayib ketayotgani sababli bilvosita tahrirga bo‘lgan talab oshib bormoqda. Avtomatik tahrir kompyuter lingvistikasining asosiy yo‘nalishining biri bo‘lib, u kompyuterdagi matn muharrirlari ( Microsoft Word, Excel, Wordpad, Lexicon) rivojlanishi bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan. Avtomatik tahrir deganda, kompyuterga kiritilayotgan matnning mexanik xatolari avtomatik tarzda to‘g‘rilanishi va xato ekanligi haqidagi signallarning foydalanuvchiga taklif etilishi nazarda tutiladi. Masalan, Microsoft Word dasturi asosida ingliz yoki rus tilida matn yozsak, unda so‘zlarning yozilishi bilan bog‘liq xatolar bo‘lsa, kompyuterning o‘zi ularning ostiga qizil yoki yashil rangli to‘lqinli chiziq chizadi; katta harf bilan yozilishi kerak bo‘lgan so‘zlarni kichik harf bilan yozsak, ularni avtomatik tarzda bosh harfga o‘tkazadi; bandlarni avtomatik tarzda raqamlab beradi; xatboshini o‘zi qo‘yadi va hokazo. Bu esa ishni osonlashtiradi. Biroq hozirgi paytga qadar mukammal avtomatik tahrir qiladigan lingvistik dastur yaratilmagan. Kompyuter tahrir dasturi tahrirga qisman yordam beradi, xolos. Aniqroq qilib aytganda, matnni sintaktik tahrir qilish dasturi hali yechimini topmagan. Sintaktik tahrirning murakkabligi shundaki, matnda ko‘chma ma’noli so‘zlar, iboralar, tagma’nolarga ega so‘zlar ishlatilishi mumkin. Matnlarni avtomatik tahrir qilishning mukammal va yuqori sifatli tizimiga erishish uchun unga kiritilayotgan matnlarni nafaqat orfografik va morfologik jihatdan, balki sintaktik (so‘z birikmasi va gap tahriri), semantik (matnda qo‘llanilayotgan tushunchalar tahriri) va pragmatik (tushunchalarning to‘g‘ri qo‘llanilishi va ularni qo‘llash maqsadi tahriri) tahrir qilish imkoniyatlarini yaratish lozim. 36 Matnlarni to‘liq avtomatik tahrir va tahlil qilish uchun dastur quyidagi modullarga ega lingvistik modullardan tarkib topishi lozim: Grafematik tahrir bosqichida matndagi xatboshi, raqam, punktuatsion va boshqa ramziy belgilar aniqlanadi, ya’ni so‘z va so‘zshakllarga qadar tekshiruvni amalga oshiradi. Grafematik tahrir bosqichining maqsadi – matndagi eng kichik birliklarni ham aniqlash va tasniflashdan iborat. Bunday birliklarga quyidagilar kiradi: so‘z, xatboshi, tinish belgilari, sanalar, pul birliklarining ramzlari, so‘z-raqamli birikmalar, sonlar, IP-manzillar va fayl nomlari, telefon raqamlari. Grafematik tahrir ko‘p bosqichli tahrir qilish dasturining ilk bosqichi hisoblanib, u keyingi bosqichlarning to‘laqonli va samarali bo‘lishi uchun asos yaratadi. Morfologik tahrir bosqichi asos va shu asosdan yuzaga kelgan so‘zshakllarni tekshiradi. Morfologik tahrirning maqsadi – faqat orfografik xatolarni tekshirishdan iborat, deb hisoblash uning vazifa ko‘lamini toraytiradi. Ushbu bosqichda kiritlayotgan so‘zshaklning qanday asosiy shakldan qaysi lingvistk parametrlardan yuzaga kelganini aniqlaydi. Bu keyinchalik bir so‘zning barcha shakllari ustida ishlashga emas, balki asosiy shaklning qanday lingvistik parametrlarni olish imkoniyatiga egaligi ustida ish olib borishga turtki beradi. Masalan, ot turkumidagi kitob so‘zining qanday shakl hosil qiluvchi va sintaktik shakl yasovchi qo‘shimchalarni qabul qilishi hamda ularning kombinatsiyasini biriktirib, so‘zshakllarni hosil qilish imkoniyati, ya’ni parametrlari dasturning bazasiga kiritiladi. Natijada kitob so‘zining barcha shakllari kiritilib, dastur ta’minotidan katta hajm egallanmaydi, balki asosiy shakl va unga birikishi me’yoriy hisoblangan lingvistik parametrlar kiritilib, hajm iqtisod qilinadi. Sintaktik tahlilbosqichi – matn tahririning eng qiyin bosqichi. Uning asosiy vazifasi so‘zlarning o‘rnini va ularning o‘zaro birikishini aniqlash hisoblanadi. Shu bois ushbu bosqichni tahrir bosqichi deb emas, balki lingvistik tahlil bosqichi , deyish mumkin. Bir so‘zshakl bir qancha so‘zning grammatik shakliga to‘g‘ri kelishi mumkin. Bunday hollarda so‘zlarni farqlash 37 uchun matn kiritiluvchiga shunday so‘zlar varianti ko‘rsatiladi va matn teruvchi so‘zlardan muvofig‘ini tanlab qo‘yadi. Ushbu jarayon morfologik tahrirda ham kuzatiladi. Ya’ni so‘zning xato yozilgani aniqlangach, matn teruvchiga tanlab qo‘yish imkonini beruvchi so‘zlar variantini taklif etadi. Sintaktik tahlilda asosiy maqsad so‘zlarning asosiy maqsad so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish me’yorlarini e’tiborga olishdir. Matnlarni grammatik tahrir qilishda (Grammar checking) kompyuterga kiritilayotgan matndagi gap strukturasining grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilganligini tekshiradi. Buning uchun dasturga gaplarning kombinatsiyalarini kiritish talab etiladi. Shunda gapni dastur kiritilgan ko‘plab me’yoriy kombinatsiyalar doirasida tekshiradi. Agar gap tuzilish kombinatsiyalariga muvofiq kelmasa, dastur uni xato deb hisoblaydi va foydalanuvchiga bu haqda xabar beradi. Grammar checking dasturida faqat grammatik me’yorlar emas, balki semantika, so‘zlarning ma’nosi hamda mantiqiyligiga ham e’tibor beriladi. Masalan, Qush uchmoqda . Odam uchmoqda. Devor uchmoqda gaplari Grammatik jihatdan to‘g‘ri yozilgan, ya’ni ega+kesim munosabati mavjud (III shaxs, birlik). Ammo semantikasiga e’tibor bersak, gaplar xato tuzilgan. Chunki odamning qanoti yo‘q, faqat badiiy matndagina insonning uchishi uchishi haqida yozish mumkin. Matnlarni kompyuter vositasida qayta ishlashda ilmiy, rasmiy-idoraviy, axborot doirasidagi matnlar ham e’tiborga olinadi 17 .Keltirilgan devor uchmoqda gapining semantikasi esa noto‘g‘ri va gap hech bir uslubga mos kelmaydi. Chunki devor muqim bir joyda turuvchi, binoning, uyning tomini ko‘tarib turuvchi yoki xonalarga ajratuvchi tik ko‘tarilgan qismi 18 . Matnlarni semantik tahlil qilish bosqichida tushunchaga ega so‘zning o‘rinli qo‘llanilayotgani tekshirib boriladi. Buning uchun dastur ta’minotiga tezaurus lug‘atlarni kiritish talab qilinadi. Tezaurus ( yunoncha thesaurus – xazina, boylik) lug‘atning o‘ziga xos maxsus ko‘rinishi bo‘lib, unda lug‘aviy 17 Абжалова М.А. Ўзбек тилидаги матнларни автоматик таҳрирлашда услуб масаласи// Таълим тизимидаги ижтимоий-гуманитар фанлар, №2, Т.: 2013, 141-145-бетлар. 18 Қаранг: Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1-жилд. Т., 2006., 588-б. 38 birliklar o‘rtasida semantik munosabat (sinonimlar, antonimlar, paronimlar, giponimlar, giperonimlar va boshqalar) ko‘rsatilgan bo‘ladi. Zamonaviy texnologiyalarning kundalik turmushimizda muhim o‘rin egallashi va ilm-fanning rivojlanishi avtomatik tahrir va tahlilning ahamiyatini oshirmoqda. Avtomatik tahlil faqat matnlardagi mexanik xatolarni bartaraf etibgina qolmay, matnning savodli yozilishini ham ta’minlaydi, matn kirituvchiga jumlada xato so‘z borligi haqida xabar berib, uni xatoni bartaraf etishga undaydi, natijada to‘liq lingvistik me’yorlar darajasidagi matnni yuzaga keltirishda vaqt tejaladi. Bunday imkoniyatga erishish uchun, albatta, o‘zbek tili asosida ko‘p bosqichli avtomatik tahrir dasturining lingvistik ta’minotini mukammal darajada ishlab chiqish talab etiladi. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|