Щомерин поемалары вя «китаби-дядя горгуд»
Yüklə 231,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bars buğa, Bars beg
- Aytilla
- Attila
- Homer’s Poems and ”Kitabi-Dede Qorgud” Professor Gazanfar Kazimov
- Газанфар Кязимов доктор филологических наук, профессор ПОЭМЫ ГОМЕРА И ЭПОС «КНИГА МОЕГО ДЕДА КОРКУДА»
- Qəzənfər KAZIMOV Filologiya elmləri doktoru, professor HOMERİN POEMALARI VƏ «KİTABİ-DƏDƏ QORQUD
- Troya, İlion, Qarqar, İda , Skamandr, Skandiya, Askaniya, Skey, Pelask, Ksanf, Dardaniya, dardanlar, Batı, Kimmerlər, Priam
yaratmışdır. Yeni yaranmış xalqı Latinin adı ilə Latın xalqı adlandırmışlar. Troyanın süqutundan başlayaraq on altı nəsil ötdükdən sonra Eneyin 17-ci nəsli olan Romul öz adamları ilə gəlib Palantiyada qala salmış və öz şərəfi- nə ona
Roma demişdir. Etrusk yazılarında Dardan tanrılarından bəhs edilir. Etrusk ərazilərindən üzərində Eneyin təsviri olan qab tapılmışdır. Roma imperatorları öz babaları Eneylə fəxr etmiş, Yuli Sezar Eneyi öz əcdadı say- mış və Eneyin oğlu Yulun adını daşımışdır. (bax: 5,64-64) Bunları ona görə bir qədər təfərrüatı ilə qeyd edirik ki, türk mif və əfsanələrinin qərbə necə yayıldığı ilə oxucu bir daha tanış ola bilsin. Türklərin həmin dövrdə İtaliya ərazilərinə köçməsi barədə başqa tarixi məlumatlar da vardır. Bu axının bir mühüm səbəbini də Troyanın süqutu dövründə Kiçik Asiyada baş vermiş dəhşətli aclıqla izah etmişlər. Tarixdə bununla bağlı iki mühüm köç haqqında məlumat verilir: «E.ə.XII yüzilliyin başlanğıcında (biz onun tarixini dəqiq müəyyənləşdirə bilmirik) Xett imperiyasının məhvini təqribən xalqların iki köçü ilə əlaqələndirirlər. Onlardan biri 1225-ci ildə Merneptax dövründə, o birisi isə 1192-ci ildə III Ramses dövründə Misir sərhədinə köçürmədən ibarət olmuşdur. İkinci köçdən az sonra və ya dərhal ondan sonra, görünür, Troyanın süqutu baş vermişdir (yunan mənbələrinə görə). Hər iki köç xalqların tərkibinə görə tamamilə müxtəlif idi və müxtəlif səbəblərdən baş vermişdi. Merneptaxın dövründə Kiçik Asiyada elə dəhşətli aclıq yayılmışdı ki, tirrenslərin də (başqa sözlə etruskların) bir qisminin turuşlar adı ilə birinci dalğada hərəkətinə səbəb olmuşdu. Yerdəyişmə iqtisadi səbəblərlə bağlı idi. Mühacirlər dəniz yolu ilə Kiçik Asiyadan qərbə yönəlmişdilər (onların bir hissəsi İtaliyaya düşə bilərdilər) …» (16,16-17) Eney sözünü yunan dilindəki aenea («əbədi») və latın dilindəki aeneus («möhkəm», «uçulmaz») sözləri ilə müqayisə etmişlər.(5, 55). Lakin fikrimizcə, bu söz türk dillərində çox geniş şəkildə işlənən «qurd balası» mənasında
Bumın kağanın tayfası da çin dilində bu sözlə a-şina – «nəcib qurd» adlanırdı. (rus dilindəki henok, türk dillərindəki ənik, çin dilindəki şena sözləri eyniköklüdür; bax: 14, 97-114) Paris – Priamın oğludur. Onun Aqamemnonun qardaşı Menelayın arvadı gözəl Yelenanı qaçırıb Troyaya gətirməsi müharibə üçün bəhanə sayılır. Odur ki hərdən qınaq mənbəyidir: «Ey saçını qız tək hörüb, qızlardan göz ayırmayan lovğa qoçaq…» (163) Paris - «bars» (pələng) sözündəndir. Türk dillərində Bars buğa,
Troya qəhrəmanlarından Alber adının «alp ər» mənasında olduğu, Askan şəxs adının «azqın» sözü ilə bağlı olub «dəcəl, qəzəblənmiş, qızmış, tərs, sözə baxmayan» mənalarında işləndiyi izah edilmişdir..(5,56- 57) Priamın bacısının adını bildirən
37
Aytilla ilə müqayisə edilmişdir. (5, 58) Bu söz bəlkə də böyük hun sərkər- dəsinin adının - Attila sözünün əcdadıdır. Afrodita troyalıların dilində Bayana şəklində qeydə alınmışdır. Bayana türk mifologiyasında himayəçi qadın tanrısı sayılır və «bəy ana» kimi izah edilir. (12,82-85) Bunlardan başqa, poemalardakı
adlarının, Tayget dağ adının (tərcümədə Qayget gedib, 439), Aksi çay adının (44) türk mənşəli olduğunu söyləmək mümkündür. Ümumən Homerin «İliada» və «Odisseya» poemalarındakı onomastik leksikanın ətraflı tədqiqinə xüsusi ehtiyac vardır. Biz isə Homer dövründə «Dədə Qorqud»u yaradan oğuz türk tayfalarının axeylilər və başqa hindavropalılar ilə qonşuluq şəraitində yaşadıqlarını, yaxın əlaqə və münasibətdə olduqlarını göstərmək üçün bir neçə nümunəni nəzərdən keçirməli olduq. Bunlar göstərir ki, bir kökdən olan insan eyni real hadisələr, eyni mif və əfsanələr əsasında dastanlar yaradır və həmin dastanları tədricən öz səciyyəsinə müvafiq şəkildə cilalayır. ƏDƏBİYYAT 1.Homer. İliada. Odisseya. Bakı, «Yazıçı»,1986 («İliada» M.Rzaquluzadə, «Odisseya» Ə.Ziyatay tərəfindən tərcümə edilmişdir). 2.Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, «Yazıçı», 1988. 3.Q.Kazımov.Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər), Bakı, «Təhsil» Nəşriyyatı, 2003. 4.C. W. Blegen. Troy and the Troyans, N. Y., 1963. 5.Çingiz Qaraşarlı. Qədim yunan, roman, kelt və german dillərində türkizmlər. Bakı, «Elm», 2005. 6.Drevnetörkskiy slovarğ. Leninqrad, «Nauka»,1969. 7.Qomer. İliada. Odisseə. Alma-Ata, «Mektep», 1986. Perevod s drevneqreçeskoqo N.Qnediça, V.Jukovskoqo. 8.L.A. Qindin. Naselenie qomerovskoy Troi. M., «Nauka», 1993. 9. Apollodor. Mifoloqiçeskaə biblioteka. L., «Nauka» 1972, 10.V.V.Radlov. Opıt slovarə törkskix nareçiy. IV-2. 11.G.V.Sevortən. Gtimoloqiçeskiy slovarğ törkskix əzıkov. İzd.-vo «Nauka», M., 1974. 12.N.Kudaçina. K gtimoloqii slova «bay» v altayskom əzıke. Sovetskaə törkoloqiə, 5, 1980.
13.Vl.Kruze. Qomerovskiy slovarğ. S.Peterburq, 1880 14.Q.Kazımov.Dil. Tarix. Poeziya. Bakı, «Nurlan», 2005. 15.Əli Sultanlı. «Kitabi-Dədə Qorqud» və qədim yunan dastanları, Bakı, Elm, 1999. 16.M.Rimşneyder. Ot Olimpii do Ninevii vo vremena Qomera». Perevod s nemeükoqo L.P.Suzdalğskoy, Moskva, «Nauka», 1977. 17.Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi.Birinci hissə, Bakı, «Maarif», 1979. 18.Kitabi-Dədə Qorqud.Bakı, Yazıçı, 1988. 19.Mirəli Seyidov. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları. Bakı, Yazıçı, 1983. 20.A.Jubanov. Strunı stoletiy. Oçerki o jizni , deətelğnosti i tvorçestve kazaxskix narodnıx kompozitorov, Alma-Ata, 1972. 38
21..M.Seyidov. Azərbaycan – erməni ədəbi əlaqələri, Bakı, Elm, 1976. Homer’s Poems and ”Kitabi-Dede Qorgud” Professor Gazanfar Kazimov In his article professor Kazimov investigates the Troyan events of the 50s of the XIII century B.C. and topic relations between the poems of “Iliad” and “Odyssey” and “Kitabi-Dede Qorgud”. Such chapters of “Dede Qorgud” as “How does Basat kill Depegoz”, “Gam Bore’s son Bamsi Beyrek”, “Salur Qazan’s house theft” and in some other chapters in the depiction of political events, in composition and structures, in the ways of depiction, in religious world outlook one can find a very close coincidence between “Iliad” and “Odyssey” and “Dede Qorgud”.
These once again show that though “Kitabi-Dede Qorgud” later was brought to Islam isues, and some modernizations were done in poem, this work is a good example of military democratic period, and it is the monument of Homer’s period and of his age. Both Homer’s poems and “Kitabi-Dede Qorgud” took their beginning from the same root. It becomes clear that Indo-europeans and turks lived together and side-by-side and created original masterpieces of art on the basis of the same social events. The second major reason is that the investigation of Troya toponyms, etnonyms, hidronyms, and antroponyms show that they are of turk origin. And it once more proves the thesis that the Troya is a turk town, and the troyans are turk tribes.
В статье подвергнуты анализу сюъетные параллели меъду огузским героическим эпосом «Китаби-Деде Коркуд» и эпическими поэмами Гомера – «Илиадой» и «Одиссей», повествующими о событиях и героях Троянской войны 60-50-х гг. ХЫЫЫ в. до н.э,, приключениях Одиссея. В результате этого исследования установлены существенные переклички гомеровских поэм с огузским эпосом в описании общественных явлений, в композиционном построении фабулы и сюъета, в изобразительных средствах и способах, в ростках социального уклада и политического строя, в религиозных веро- 39
ваниях. Более того, историко-лингвистический анализ топонимов, этнонымов, гидронимов и антропонимов, связанных с Троей, выявил несомненное тюркское их происхоъдения, подтвердив отмеченный в специальной литературе факт: Троя был тюркский город, троянцы были тюркскими племенами. Таким образом, несмотря на то, что «Книга моего деда Коркуда» в эпоху раннего средневековья претерпела определенную исламизацию,
неоднократно испытывала
впоследствии осовременивание, этот героический эпос, носящий явный отпечаток эпохи военной демократии, является памятником времён Гомера, ровесником эпических поэм великого древнегреческого старца. Не подлеъит сомнению тот факт, что общими источниками этих оригинальных образцов высокого искусства были одни и те ъе мифы и легенды, фольклорные материалы, социальные уклады, общественно- политыческие события, предопределенные общностью совместной ъизнедеятельности индоевропейцев и тюрков. Qəzənfər KAZIMOV Filologiya elmləri doktoru, professor HOMERİN POEMALARI VƏ «KİTABİ-DƏDƏ QORQUD» Məqalədə Homerin e.ə. XIII əsrin 50-ci illərinə dair Troya ha- disələrindən və sonrakı onillikdə Troya qəhrəmanlarından Odisseyin başına gələn macəralardan bəhs edən poemaları («İliada» və «Odisseya») ilə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı arasındakı süjet uyğunluqları araşdırılmışdır. «Dədə Qorqud»un «Basatın Dəpəgözi öldürməsi», «Qam Börənin oğlı Bamsı Beyrək», «Salur Qazanın evi yağmalandığı» boylarında və bir sıra başqa boylarda ictimai hadisələrin təsvirində, kompozisiya və quruluş məsələlərində, təsvir üsullarında, ctimai-siyasi quruluşun görüntülərində, dini görüşlərdə «İliada» və «Odisseya» əsərləri ilə çox mühüm uyğunluqlar vardır. Bunlar göstərir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» sonralar islam dininə uyğunlaşdırılsa da, dastan üzərində dəfələrlə müasirləşdirmələr aparılsa da, bu əsər hərbi demokratiya dövrünün xüsusiyyətlərini daşıyır və Homer dövrünün yadigarı, Homerin yaşıdıdır. Həm Homerin poemaları, həm də «Kitabi-Dədə Qorqud» eyni mif və hadisələrdən qaynaqlanmışdır. Aydın olur ki, hindavropalılarla türklər birlikdə və yanaşı yaşamış, eyni folklor 40
materialları, eyni ictimai hadisələr əsasında orijinal sənət nümunələri yaratmışlar. İkinci bir mühüm cəhət də budur ki, Troya toponim, etnonim, hidronim və antroponimlərinin tədqiqi onların türk mənşəli olduğunu göstərir. Bu hal elmi ədəbiyyatda qeyd edilən bir cəhəti – Troyanın türk şəhəri, troyalıların türk tayfalarından ibarət olduğunu bir daha təsdiq edir. Qəzənfər KAZIMOV Filologiya elmləri doktoru, professor HOMERİN POEMALARI VƏ «KİTABİ-DƏDƏ QORQUD» Məşhur yunan şairi Homerin dünya ədəbiyyatının ən qədim inciləri olan. e.ə. XIII əsrin 50-ci illərinə dair Troya hadisələrindən və sonrakı onillikdə Troya qəhrəmanlarından Odisseyin başına gələn macəralardan bəhs edən poemaları («İliada» və «Odisseya») ilə bizim «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı arasında çox mühüm süjet uyğunluqları, ideya və üslub yaxınlığı mövcuddur. «Dədə Qorqud»un «Basatın Dəpəgözi öldürməsi», «Qam Börənin oğlı Bamsı Beyrək», «Salur Qazanın evi yağmalandığı» boylarında və bir sıra başqa boylarda ictimai hadisələrin təsvirində, kompozisiya və quruluş məsələlərində, təsvir vasitə və üsullarının strukturunda, ictimai-siyasi quruluşun görüntülərində, dini görüşlərdə «İliada» və «Odisseya» əsərləri ilə çox mühüm uyğunluqlar vardır. Yazıya alınma tarixləri arasında uzun zaman fərqi olsa da, hər iki əsərdə ictimai-siyasi quruluş, demək olar ki, eynidir. «Dədə Qorqud»da xanlar öz mülklərini idarə edirlər və vahid bir xana – xanlar xanı Bayındıra tabedirlər. Hər kəsin öz tac-taxtı var. Oğul həsrətilə çırpınan Baybörə bəy 41
Bayındır xanın ulu məclisində birdən-birə ağlamağının səbəbini belə izah edir: «Bəglər, tacım-təxtim içün ağlaram. Bir gün ola, düşəm öləm, yerimdə-yurdımda kimsə qalmıya».Ölkənin mühafizəsi, qənimətlər əldə edil- məsi Bayındırın kürəkəni baş sərkərdə, vitse kral Qazan xana mənsubdur. İç Oğuz, Taş Oğuz iki tayfadır, hər tayfa qəbilələrdən ibarətdir və bir ittifaqda yaşayırlar. Bir sıra boyların sonunda döyüşdən qayıdan və ya döyüşə girən qəbilə başçıları öz titulları ilə bir-bir qeyd olunur, sadalanır. Eyni quruluş axeylərdə (yunanlarda) və troyanlarda da mövcuddur. Hər iki tərəfdə vahid hakimiyyət var, padşah-hökmdar vardır, eyni zamanda hər bir ölkə qəbilələr ittifaqından ibarətdir. Məsələn, Troya qoşunlarında çox müxtəlif qəbilələr iştirak edir, onlar müttəfiqdirlər, ümumi hökmdar İlion hakimi Priamdır, baş sərkərdə isə Hektordur – Priamın oğlu. Axeylilər də müttəfiq qəbilələrin birliyindən ibarətdir, baş hakim Aqamemnondur, baş sərkərdə isə Axillesdir. Bu əsərlərin sayəsində biz ədəbiyyatda bir-birinə çox yaxın olan yu- nan və Azərbaycan Təpəgöz surətləri ilə tanış oluruq. Hər iki əsərdə işin icra vasitə və üsulları, insanların yaşayış tərzi eynidir. Əsərlərdə sadiq çoban surətləri vardır və hər iki əsərdə sədaqətli sadə adamlara qayğı ilə yanaşılır. Həm «Odisseya»da, həm də «Dədə Qorqud»da qadınlar axıra qədər öz ərinə sədaqətlə yaşayır, 16-20 illik ayrılıqdan sonra qayıdıb gələn ərini ciddi sınağa çəkirlər. Penelopanın sehrli çarpayı, Banıçiçəyin üzük əhvalatları kimi. Hər iki əsərdə ağaca müqəddəs varlıq kimi baxılır. Hər iki əsərdə hadisələr əvvəlcədən yuxu vasitəsilə xəbər verilir. Hər iki əsərdə qəhrəmanı əvəz etmək istəyən düşmən qüvvə əvvəl sınağa çəkilir, sonra məhv edilir. Hər iki əsərdə oğlunu tanımaq üçün sınağa çəkən əzabkeş ata obrazı vardır.
Hər iki əsərdə əsas döyüş alətləri qalxan, ox, qılınc və sapanddır. Homerin təsvir etdiyi qəbilə və tayfalar müxtəlif bəhanələrlə daim bir- birini qarət edir, bu yolla var-dövlət əldə edirlər. Bu cəhət eyni dərəcədə Oğuz qəhrəmanlarına da aiddir. Axeylərin və troyanların dini görüşləri şumerlərin görüşlərinə uyğun- dur: çoxallahlılıqdır və allahların ulu əcdadının Okeanın dibində olduğu təsəvvürü vardır. Bütün bunlar göstərir ki, e.ə. 1260-1240-cı illərin hadisələrindən bəhs edən «İliada» və «Odisseya» əsərləri ilə bizim 1300 illiyini qeyd etdiyimiz «Kitabi-Dədə Qorqud» yaşıddır, eyni dövrdə, eyni real və mifik hadisələr zəminində yaranmışlar. Lakin poemaları yunanlar daha əvvəllər yazıya alıb saxlamış, təbii ki, yeri gəldikcə əlavələr də etmişlər; dastanı isə vaxtında yazıya almamış, sonralar - yazıya alındığı dövrlərdə isə ciddi dəyişikliklərə 42
uğratmışlar, ilkin formadan fərqli bir formaya salmışlar. Hətta hiss olunur ki, bu və ya digər boyu atmış, yeni boylar yaratmışlar. Və ya obrazların adları, bəlkə arxaik rəng aldığı üçün səciyyəsi də dəyişdirilmişlər. Lakin nə qədər dəyişdirilmiş olsa da, yenə ilkin izlər əsaslı şəkildə qalmışdır. Bunları – bu uyğun cəhətləri artırmaq da olar. Lakin o tarixi səviyyədən nəzər saldıqda hiss edilir ki, dastanı işləyə-işləyə epizodlarda müasirləşdirmələr aparmışlar. Dili də dəyişmiş, dini də dəyişmişdir. Lakin daim köklü türk dilində olmuş və türk varlığını saxlamışdır. Fikrimizcə, onun başdan-binadan mənzum olduğunu iddia edinlər doğru fikirdədir. Homerin əsərləri və bizim dastan eyni miflərdən, eyni tipik qarət döyüşlərindən, qəbilələrarası müharibələrdən bəhs etsə də, orijinal olmuş, yunan və türk təfəkkürünə uyğun yaradılmışdır. Qeyd etdiyimiz uyğun detalların heç birini təsadüfi saymaq olmaz. Bunlar minilliklər boyu vahid mənbədən hər bir xalqın özünə məxsus götürdükləridir. Ağla bu da gələ bilməz ki, bu cür süjet eynilikləri biri digərindən köçürmənin nəticəsidir. Sadəcə olaraq, bunlar məntiqi şəkildə aydın göstərir ki, türklər və axeylilər çox qədim dövrlərdən yanaşı yaşamış, bir-biri ilə son dərəcə yaxın münasibətdə olmuşlar. Axeylilər troyanlara qarşı ittifaqla vuruşduqları halda, onların qonşuluğundakı frakiyalılar troyalı- ların müttəfiqi idilər. «Kitabi-Dədə Qorqud» sonralar islam dininə uyğunlaşdırılsa da, dastan üzərində dəfələrlə müasirləşdirmələr aparılsa da, bu əsər hərbi demokratiya dövrünün xüsusiyyətlərini daşıyır və Homer dövrünün yadigarı, Homerin yaşıdıdır. Həm Homerin poemaları, həm də «Kitabi-Dədə Qorqud» eyni mif və hadisələrdən qaynaqlanmışdır.
antroponimlərinin türk mənşəli açılışı göstərir ki, ellinlərlə yanaşı yaşayan troyalıların türk tayfalarından ibarət olduğu, Troyanın türk şəhəri olduğu barədə elmi ədəbiyyatda söylənilən fikirlər doğrudur. Bunlar bir daha təsdiq edir ki, bir kökdən olan insan eyni real hadisələr, eyni mif və əfsanələr əsasında dastanlar yaradır və həmin dastanları tədricən öz səciyyəsinə, öz təfəkkür tərzinə müvapfiq şəkildə cilalayır. 43 Document Outline
Yüklə 231,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|