Щомерин поемалары вя «китаби-дядя горгуд»
Yüklə 231,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
xarakteristikasını biz həm Troya dövrü etnoslarının yaşadığı mərhələyə, həm də oğuzların «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı zamanına aid edə bilərik. Hər iki əsərdən aydın olur ki, həqiqətdə də elə bir güclü istilaçı hegemon dövlət yoxdur və bir-biri ilə vuruşan xalqlar əsasən eyni gücdə olan qəbilələr birliyindən ibarətdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»u oxuduqca fikrimizi ifadə edə bilməsək də, daim belə bir daxili düşüncə ilə yaşamışıq ki, hadisələrin cərəyan etdiyi dövr necə bir dövrdür? Ətrafda nə fars var, nə ərəb var, nə erməni, nə də gürcü. Elə bir güclü dövlət müşahidə olunmur ki, fikirləşəsən ki, oğuzlar üçün qorxuludur. Elə bil, elə bir dünyadır ki, yer üzündə yalnız oğuzlar var və bir də qüvvə etibarilə onlara az-çox bərabər olan müxtəlif qəbilələr. Bu, həqiqətdə də dastandan alınan əsas təəssüratdır və zaman etibarilə M.Rimşneyderin təsvir etdiyi dövrə tam uyğundur. Deməli, dastanın üzərində işləyənlər, onu zamana uyğunlaşdıranlar ictimai quruluşu dəyişə bilməmiş, zamanın əsas səciyyəsini olduğu kimi saxlamağa məcbur olmuşlar. Yunanların daimi yaşadığı ərazi bizə məlumdur. Bəs türk-oğuzlar haqqında nə demək olar? Əvvələn, burada bir şeyi birdəfəlik nəzərə almaq lazımdır ki, «Kitabi- Dədə Qorqud»un Səlcuq oğuzları ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Səlcuqlar türklərin bir qolu kimi, bu dastan haqqında, qədim bir türk eposu kimi məlumata malik ola bilərdilər. Ən ibtidai məntiqsizlikdir ki, sərkərdə Səlcuqun başçılığı ilə yaranmış bir türk toplumu – tayfası gəlib az vaxt ərzində bütün şimali və cənubi Azərbaycanı türkləşdirib keçsin Anadoluya. İkinci məntiqsizlik o olardı ki, madam Səlcuqun dəstəsi Anadoluya keçmiş və oranı əbədi türk yurduna çevirmişsə, nə üçün dastanda oğuzların yerləşmə parametrləri Azərbaycan əraziləri üzərinə düşür? Deməli, bunlar ibtidai düşüncənin məhsuludur. Səlcuqlar dastan yaradan oğuzlar deyil. Dastanı yaradanlar Azərbaycanın qədim əhalisi olan, ən azı ilkin mərhələlərdə yunanların qonşuluğundan şərqə doğru yayılmış oğuzlardır. Orta Asiyada «Dədə Qorqud» yarana bilməzdi. Onun Homer poemaları ilə bütün uyğunluqları Ön Asiya – Azərbaycan hüdudları ilə bağlıdır. Bunu bizdən 50-60 il əvvəl Ə.Dəmirçizadə də qeyd etmişdir. (17, 104) Tarixi də çox qədimdir və ilkin formalaşmanın ən azı M.Rimşneyderin təsvir etdiyi dövrə düşdüyünü inamla söyləmək olar. Dastanın müqəddiməsinin XV əsrdə yazıya köçürülərkən əlavə edildiyi barədə fikirlər vardır. (16,5) Bunlar göstərir ki, dastanı yazıya yenidən köçürən şəxs onu islam dini ilə bağlamağa zamanına yaqın Bayat boyından Qorqut ata diyərlər, bir ər qopdı».(18,31) Lakin araşdıralar göstərir ki, dastanın aparıcı şəxsiyyətlərindən biri olan Qorqud obrazı türk təfəkküründə daha qədim tarixə malikdir. Qorqud daha qədim mifoloji bir obrazdır. 3
Əli Sultanlı Dədə Qorqud haqqında xalq arasında mövcud olan belə bir əfsanəni xatırladır: Dədə Qorqud aydın, bərraq gözlü divin qızından dünyaya gəlmişdir. Boyu altı arşın imiş. Gənc yaşlarında qopuz və tambur çalmağı öyrənmişdir. O, xanların məsləhətçisi olmuş, dörd yüz il yaşamışdır. Dədə Qorqud ölümdən qaçarmış.O, bir gün yuxuda yerqazanlara rast gəlir. Soruşur ki: «Bu yeri nə üçün qazırsınız?» «Müqəddəs Qorqud üçün qazırıq» deyirlər. O, qəbirqazanlardan qaçır, Yer kürəsinin mərkəzinə enir. Qaranlıq dünyaya gəlib çıxır. Su üstündə yaşamaq qərarına gəlir. Su üstünə xalça salır və orada 100 ilə qədər qopuzunu çalır. Lakin ölüm ondan əl çəkmir. Ölüm ilan şəklində suya girib xalçaya dırmaşır, Dədə Qorqudu çalıb öldürür.(15,8-9) Biz bu əfsanəni oxuyan kimi, «Gilqamış» dastanı, Gilqamışın başına gələnlər – onun ölməzlik çiçəyi əldə etməsi, lakin həmin çiçəyi ilanın oğurlaması, Gilqamışın arzusuna çata bilməməsi yadımıza düşdü. Və sonra gördük ki, bu düşüncə ilə hələ 25-30 il əvvəllər görkəmli alimimiz Mirəli Seyidov yaşamışdır. Mirəli müəllim qeyd edir ki, boylardakı Qorqud «daha əskilərlə bağlıdır və özgə dünyanın – mifik aləmin nümayəndəsidir».(19,135) Və yenə deyir: «Qorqut Ata türkdilli xalqların mifoloji təfəkkürlə yaşadıqları çağın mifik obrazıdır». (19, 136) Müəllif Qorqut sözünü qor-qut şəklində iki kökə ayırmış, xoşbəxt, uğurlu od mənasında izah etmişdir.(19,136) «Qut» sözünü də mifoloji təfəkkürlə bağlamışdır: «Qut türkdilli xalqların ən əski inamları ilə bağlıdır.Bu inam öz kökləri ilə ibtidai qəbilə quruluşu insanlarının təfəkkürü ilə səsləşir». (9,139) M,Seyidov eyni əfsanənin qazax xalqı arasında da olduğunu, musiqişünas Əhməd Jubanov tərəfindən qeydə alındığını göstərir. Bu əfsanəyə əsasən, 20 yaşında olarkən ağ paltarı bir nəfər Qorquda yuxuda bildirir ki, o yalnız 40 il yaşayacaqdır. Bunu eşidən Qorqud öz sevimli dəvəsi Jelmayaya minib dünyanı gəzir, qəbirqazanlara sual verir və eyni cavabı alır, Sır-Dərya üzərində yaşayıb qopuz çalır, lakin bir dəfə yorğun olduğundan ani mürgüləyərkən ölüm ilan cildinə girib onu çalır və öldürür. (20,230-231; 19, 189-190) M.Seyidov əfsanəni verərək qədim şumer dastanını xatırladır və yazır: «Gilqamış»da Gilqamışın dostu öləndən sonra «o çox kədərlənir» və ölməzliyin, əbədiliyin çarəsini tapmaq üçün ölkələr gəzir, başına min bir hadisə gəlir və nəhayət, o, insanları həmişə cavan saxlayan, ölməzləşdirən «sehrkar» bir bitki tapır. İgid, qəhrəman sevinir ki, həmin bitkini «öz xalqıma» verəcəyəm, onlar yeyəcək və həmişə cavan olacaqlar. Lakin onun başısoyuqluğundan bitki nə Gilqamışa, nə də onun sevdiyi xalqına qismət olur. Qəhrəman çayda çimərkən ilan gəlib həmin bitkini yeyir və guya elə buna görə də ildə bir dəfə dərisini dəyişib cavanlaşır». (19,190) Bu əfsanə hər bir xalqın özündə də doğula bilər, heç bir təsirin nəticəsi olmaya bilər. Lakin əfsanəni daşıyanların zaman etibarilə eyni 4
Yüklə 231,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|