Щомерин поемалары вя «китаби-дядя горгуд»
Yüklə 231,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hələlik bir istisna ilə - professor Əli Sultanlının «Kitabi-Dədə Qorqud» və qədim yunan dastanları» əsəri istisna olmaqla, kimin
- Odur ki başqa
dövrlərin məhsulu olduğunu da pərdələyə bilməz. Odur ki bizim Dədə Qorqudun çox uzaqların, qəbilələr dövrünün yadigarı olduğuna şübhə yeri qoymur. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, biz «Dədə Qorqud» deyərkən bütün Dədə Qorqud boylarının eyni tarixə malik olduğunu iddia etmirik. «»Ümumiyyətlə, Dədə Qorqudun şəxsiyyəti əsatirlər pərdəsi altında şübhələşmişdir. Hər halda, bu dumanlı pərdə arxasında qədim Azərbaycan qəbilələrinin qüvvətli bir ozanı yaşamaqdadır».(15,10)Və «deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olur ki, Dədə Qorqud dastanın ilk yaradıcısıdır. Onun ilk nüvəsini, nəğmələrin rüşeymini o qoşub söyləmişdir». (15,11) Qədim dastanlar arasında uyğun cəhətlərdən biri qonşu qəbilələrə basqınlar üçün bəhanənin ortaya çıxmasıdır. Məsələn, «İliada» əsərində yunanların Troyaya basqını üçün bəhanə Aqamemnonun qardaşı Menelayın arvadı gözəl Yelenanın Troya padşahının oğlu Paris tərəfindən qaçırılmasıdır. Guya yunanlar Menelayın namusunu qorumaq üçün vuruşurlar. Bu cəhət «Dədə Qorqud» boylarında da özünü göstərməkdədir. «Dədə Qorqud» boylarında verilmiş bəhanələrin bir qismi «sadəcə qəhrəmanlıq sınağı ilə bağlı isə, ikinci qismi ailə və intiqam motivləri ilə bağlıdır».(15,39) «Salur Qazanın evi yağmalandığı boyu bəyan edər» boyunda oğuz bəylərinin qonşu qəbiləyə hücumu Qazan ovda olarkən oğlu Uruzun və arvadı Burla xatunun əsir aparılmasıdır. «Bayburanın oğlu Bamsı Beyrək boyunu bəyan edər» boyunda Beyrəyin toy gecəsi Təkurun adamları tərəfindən oğrurlanmasıdır. «Qazan bəyin oğlu Uruz dustaq olduğu boyu bəyan edər» boyunda bəhanə Uruzun əsirliyidir. Yeddinci boyda bəhanə Qazlıq Qocanın əsirlikdə olmasıdır və s. «Dədə Qorqud»un üç boyunda – «Basatın Dəpəgözi öldürməsi», «Qam Börənin oğlı Bamsı Beyrək» və «Salur Qazanın evi yağmalandığı» boylarında «Odisseya» əsəri ilə güclü süjet eynilikləri daha çox müşahidə olunur.
Bu əsərlərdə tədqiq edilməli, öyrənilməli məsələlər çoxdur. Lakin məqalədə bizi maraqlandıran əsərlərin ümumi süjeti ilə bağlı uyğun və oxşar cəhətlərdir, onları müqayisəli şəkildə üzə çıxarmaq və köklərini, nədən irəli gəldiklərini, təsadüfi olub-olmadıqlarını araşdırmaqdır. Axı doğ- rudan da, bunlar zahirən «uzaq yerlərin» və «bir-birindən uzaq dövrlərin» məhsuludur. Lakin faktlar elədir ki, müqayisə etməmək qeyri-mümkündür. Hələlik bir istisna ilə - professor Əli Sultanlının «Kitabi-Dədə Qorqud» və qədim yunan dastanları» əsəri istisna olmaqla, kimin tərəfindənsə belə bir müqayisənin aparılıb-aparılmadığını da bilmirik. Əli Sultanlı dastanın geniş təhlilini vermiş, ictimai-siyasi məzmunu, quruluşu, dili, boylarda dini görüşlər, oğuzların təsərrüfatı və s. haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir. Bizi maraqlandıran əsas məsələ «Kitabi-Dədə Qorqud»un qədimliyidir. Bu barədə müəllif yazır: «Dədə qorqud» 5
dastanının məzmunu, əks etdirdiyi ictimai şərait və bir sıra şəkli vasitələri göstərir ki, əvvala, onun bədii nüvəsi və ilk yaranma tarixi ərəb istilasından çox-çox əvvəl başlamış, bədii şəkildə formalaşması isə həmin keçid dövrünə təsadüf etmişdir. Dastanda ifadə edilən dünyagörüşləri, insan duyğuları, milli ənənələr, surətlərin mənəviyyatı, bütpərəstliyin üstünlük qazanan ünsürləri əsəri ərəb istilasından qabaqkı tarixlə möhkəm bağlayırsa, ağ sapla tikilmiş bəzi yamaqları əsəri keçid dövrünə gətirib çıxarır.
Əsərin öz məzmunundan da göründüyü kimi, dastanın yaranması qəbilə quruluşunun ən çiçəkli bir dövrünə təsadüf edir». (15,23) Qəbilə quruluşu dövrü əhalini birləşdirən təşkilat forması kimi çox qədimdir və islam dinindən neçə min il əvvələ aiddir. Yəni dastanın qədimliyi barədə professorun fikri düz olmaqla yanaşı, islam dinindən 100 il, 200 il əvvəli deyil, daha uzaq dövrləri nəzərdə tutur. Bu qənaət tamamilə doğrudur və professor dastanın qədimliyinin təsdiqi üçün başqa faktlar da qeyd etmişdir. Bunlar bütövlükdə bizim gələcəyimiz nəticələrə tam müvafiqdir. Əli Sultanlı «Kitabi-Dədə qorqud»la «İliada» və «Odisseya» arasında bir sıra uyğunluqlar da görmüşdür. Bu cəhətdən əsərlərdəki təkrarları nəzərə alaraq yazmışdır: «Hər iki əsərdə («İliada» və «Odisseya») eyni misralar dəfələrlə təkrar olunur. Qəhrəmanların sabitləşmiş və həmişə təkrar olunan sifətləri var». (15,33) Müəllif bu xüsusiyyətin eyni dərəcədə «Dədə Qorqud»a da aid olduğunu qeyd etmişdir və biz Qorqud atanın öymələrində, qəhrəmanlıq döyüşlərinin sonunda oğuz igidlərinin təsvirində bunların şahidiyik. «Dədə Qorqud» boylarının hər birində müəyyən qəhrəmanın haqqında danışıldığı kimi, «İliada»da da başdan-başa Axillesin qəzəbinin təsvirindən ibarət deyildir: «Misal üçün, Doloniya (X), Aqamemnonun qəhrəmanlıqları (XI), Diomedin qəhrəmanlıqları (V), Patrokliya (XVI), Menelayın qəhrəmanlıqları (XVII) və sairə».(15,36) Ümumən Ə.Sultanlı Homerin poemaları ilə «Kitabi-Dədə Qorqud» və başqa qədim dastanlarda dörd mühüm oxşar mövzunun - «özül nüvələrin» olduğunu xüsusi izah etmişdir. Buraya ata ilə oğulun vuruşu, «ər öz arvadının toyunda», ana ilə əlaqədar oğula şər atmaq, insanla təbiətin qorxunc qüvvələri arasında mübarizə məsələləri daxildir. Həqiqətdə də bu dörd məsələ qədim Avropa və Şərq dastanlarından, o cümlədən «Dədə Qorqud»dan və Homerin poemalarından keçən mövzulardır. Bu dörd cəhətin müqayisəli tədqiqindən sonra professor daha çox poemalarla dastanı fərqləndirən detallar üzərində dayanmış, bizim nəzərdən keçirəcəyimiz bir çox uyğunluqlara diqqət yetirməmiş və ya bəzən ötəri bir nəzər salmışdır. Odur ki başqa məsələləri bir tərəfə qoyub, ilk dəfə və ilk növbədə, konkret olaraq, poemalarla «Dədə Qorqud» süjetindəki oxşarlıqların 6
Yüklə 231,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|