“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
Fenol ilk dəfə Lister tərəfindən cərrahiy ‐ yədə antiseptik maddə kimi istifadə olundu və anilin isə boyalar sənayesinin əsasını təşkil etdi. Elə bununla da yeni üzvi birləş ‐ mələrin təbiətdən yox, kimyaçılar tərəfindən sintez yolu ilə alınması yollarının axtarışına başlandı. Hələ də istifadə olunan, kifayət qədər mürəkkəb quruluşlu boya növü olan «qəhvəyi‐bismark»ın sintetik yolla alınması üzrə ilkin işlər Almaniyada aparılmışdır. XX əsrdə neft daş‐kömürü ötüb keçdi, buna səbəb isə neftin yanacaq kimi istifa ‐ dəyə yararlı olan metan ( CH 4 – təbii qaz) və propan (C 3 H 8 – istilik qazı ) kimi üzvi birləşmələrin, sadə karbohidrogenlərin əsas mənbəyi olması idi. Eyni vaxtda kimya çılar yeni mənbə olaraq, göbələklər, mərcan lar və bakteriyalardan yeni molekulların axtarışına başladılar. Kimya sənayesi «toplu» və «seçmə» olaraq, paralel istiqamətdə inkişaf etməyə başladı. Toplu kimyəvi mad də lər olan boya ‐ lar və plastiklər, sadə molekul lar əsasında çox ‐ tonnajlı maddələr hazırlan dığı halda, seçmə kimyəvi maddələr olan dər man lar, ətirlər və dadverici maddələr daha kiçik miqdarda istehsal olunur və bu istehsaldan daha artıq gəlir əldə olunur. Hazırda 16 milyon üzvi birləşmənin yazı lışı məlumdur. Bəs daha nə qədər müm‐ kün ola bilər? Buna limit qoymaq olmaz (kainatın element atomlarının sayı istisna ol‐ maqla). Təsəvvür edin ki, Siz indi uzun zəncirli karbohidrogen zənciri düzəltmisiniz və elə indicə də ora başqa bir karbon atomu birləşdirməklə başqa bir karbohidrogen zənciri düzəldə bilərsiniz. Bu kimi proseslər sonsuz olaraq, müxtəlif növ birləşmələrdə gedə bilər. Lakin bu milyonlarla olan üzvi birləşmələr xə i karbohidrogenlərin geniş siyahısını yox, onların müxtəlif növ mole ‐ kul larının qəribə xassələrini nümayiş etdirir. Bu məqalədə biz, əsasən, seçilmişlərə üstün‐ lük vermişik. Üzvi birləşmələr hansı formada ola bilər? Onlar bərk kristallar, yağlar, mumlar, plas ‐ tik lər, elastiklər, mayelər, qazlar ola bilər. Məsələn: şəkər ağ kristal maddədir. Şəkər ucuz təbii birləşmədir, bitkilərdən alınır. Uçucu, alışqan xassəyə malik olan karbohid ‐ ro
genlər qarışığından ibarət olan benzin rəngsiz mayedir. Benzinin oktan ədədini artıran izooktan da rəngsiz mayedir. Birləşmələrin rəngli olmasına ehtiyac yox dur. Həqiqətən də, biz tezliklə üzvi birləş ‐ mələrin göy qurşağının spektrlərinə çevril ‐ mə sini xəyal edəndə, qara və qəhvəyi rəngi xatırlamayacağıq. Rəng bizim maddələri tanıya bilməmiz üçün yeganə xassə deyil. Həmçinin iy bizim ətrafımızda olan maddə ‐ ləri duymamızı təmin edir.
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 mentol xinin saxaroza – adi şəkər izooktan ( 2,3,5 – trimetil pentan) şəkər qamışı və ya şəkər çuğundurundan alınır, ağ bərk kristal maddə sis-jasmon Bunlardan bəziləri tamamilə murdar üzvi birləşmələrdir. Məsələn: skunsun ifraz etdiyi iy iki tiolun (tiol – tərkibində SH qrupu olan birləşmədir) qarışığından ibarətdir. Ola bilsin ki, dözülməz pis iy 1989‐cu ildə Frayburq şəhərində evakuasiyaya səbəb olub. Tioasetonun üçlü tioasetondan alınması cəhdi xoşagəlməz iyin sürətlə yayılmasına səbəb oldu. Bu da şəhər sakinlərinin huşunu itir mə sinə və ürək bulanmasına gətirdi. Bu səbəb dən şəhər sakinlərinin sürətli təxliy yəsi oldu. Nəticədə laboratoriya işinə son qoyuldu. Dözülməz iyə səbəb olan əsas iki nami ‐ zəd maddə bunlardır: propanditiol (aseton – hem –ditiol kimi də adlandırılır) və 4‐metil 4‐sulfanil pentanon‐2. Pis qoxuları əmələ gətirən çox kiçik qrup aşağı molekul birləş ‐ mələrdən ibarətdir, əsasən, kükürd və azot saxlayan. Bunu da qeyd etmək vacibdir ki, kükürd və azot elementləri selen və tellurla əvəz edildikdə xoşagəlməz iylər bir az da şiddətlənir, lakin bu birləşmələr qida məh ‐ sul larında müşahidə olunmamışdır. Belə bir sual ortaya çıxır? Niyə bəs aşağı molekul birləşmələr kəskin xoşagəlməz iylərə ma‐ likdir, məsələn, hidrogensulfid – H2S? Bu suala kimyaçılar hələ ki yekdil fikir irəli sürməmişlər. Xoşagəlməz iylərin də öz tətbiq sahəsi var. Bizə boru vasitəsilə verilən təbii qazın tərkibinə qəsdən az miqdarda kükürd bir ‐ ləş məsi olan üçlü‐tiobutil (CH 3 ) (CSH) mad ‐ dəsi qatılır. Biz az miqdar dedikdə, çox az miqdar nəzərdə tuturuq. Bu maddə təbii qazın 50000000 bir hissəsinə qatılır, insan ‐ ların qaz iyini hiss etməsinə kifayət edir. Digər birləşmələrin çox gözəl ətirləri var. Kükürd birləşmələrinin günahını yumaq üçün biz yerdombalanına istinad etməliyik. Bu göbələk növü çox dadlıdır və çox qiymətlidir. Damas‐ cenon – qızılgülün iyinə səbəb olur. Әgər siz bunu indi bir damcı istifadə etsəniz, onun iyindən məyus ola ‐ caq
sınız, çünki bu skipidar və kamfo ra nın iyinə oxşardır. Lakin sabah sizin pal tar la rınız gözəl gül ətri verəcək. Eynilə üçlü tioase tonun birləşmələrinin də qatılığı azaldıqca iyi yaxşılaşır. Təkcə insanlar iy hissinə malik olan canlılar deyil. Həşəratlar ağzınacan dolu dünyada çox balacadılar və onlar bir‐birini öz xüsusi növlərinin və qarşı cinsi iyinə görə tapır. Bir çox həşəratlar uçucu birləşmələr ifraz edirlər. Bu da ki ina ‐ nılmaz zəif qatılıqda digər bir potensial həşərat tərəfindən qəbul edilir. Bəs dad haqqında nə deyə bilərik? Qreypfrut meyvə ‐ sinə nəzər salaq. Әsas ləzzət kükürd birləş ‐ məsinin təzahürüdür və insanların çox az hissəsi bunu seçə bilər. Kükürd birləşməsi qreypfrutda, demək olar ki, təsəv ‐ vürolunmaz dərəcədə az miqdarda (1tonda 10‐4 mq) olur. Bəzi üzvi birləşmə lərin insanlara qəribə təsiri var. Spirt və kokain kimi müxtəlif preparatlar insanı qısamüddətli xoşbəxt edir, lakin onla rın 57 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 kokain – asılılıq yaradan alkoloid Skuns Qara yerdombalanından əmələ gələn xoş iy verən maddə damascenon Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|