“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Jan Pier Şonjü
Әvvəllər dini mətnlər, klassik ədəbi mətn ‐ lərə (filologiya) və hüquqi mətnlərə tətbiq olunmuş olan hermenevtik metoddan miras qalan üçüncü baxış tərzi insan təcrü bələrinin «oxunması» adlandıraca ğı mız şeylə bağlı şərh ‐ lərin çoxluğunu vurğulayır. Bu üçüncü tərzli fəlsəfə, başqa bütün növ fəlsəfənin ilkin təsəv ‐ vürlərdən asılı olma ması iddiasını araşdırır. Bu üçüncü təmayülün başlıca ustad ları Diltey, Haydigger və Qadamerdir. Mən bundan sonra bu dialoqda üç baxış tərzini də ifadə etmək üçün fenomenologiya terminindən istifadə edəcəm.
kulyar biologiya sahəsindəki inkişaf mənə təsir etdi. Altmışıncı illərdən başlanan bu proyekt hələ də uğurla davam edir. «Allosterik proteinlər» adlandırılan molekul lardan bəziləri təyin ‐ edici xüsu siy yətlərə malikdir. Bu proteinlər hüceyrənin yaşamasına şərait ya radır. Bun‐ lar, eyni zamanda hü ceyrənin xarici şəraitə uyğun laşması üçün də aç‐bağla funk si ya sını görən düy mələr (komu ta torlar) vəzifəsini də yerinə yetirir. Hü cey rənin bu funk si yalarını fiziki‐kimyəvi məf hum lar çərçivəsində anla‐ maq tədqiqat ənənəsinin yaranmasına səbəb olmuşdur və mən də bura daxiləm. Bundan başqa bu kamutatorlara bənzəyən sinir hücey ‐ rələri arasın dakı əlaqəni yaradan kimyəvi maddi reseptorlar «nevrotrans mit terlər»
(neurotransme eurs) mövcuddur. Beyni‐ mizin bütün funksiyaları, ən bəsitindən ən mürəkkəbinə qədər bu molekul‐komuta ‐ torları işə salır və xarici dünya ilə birbaşa əlaqə qurmağımıza imkan yaradır. Sinir hücey ‐ rələri arasındakı əlaqələr beyinin inkişaf prosesi boyunca mərhələli olaraq qurulur və yeni əmələ gələn orqanizm təcrübə və yanıl ‐ malara, yoxlama və sına malara, seç məyə dayanaraq öz funk siyasını yerinə yetirir. Qısası beyin deyincə hər şeyi ilə hazır və vəzifəsini yerinə yetirə cək «genetik struktur» deyil, ümumi genetik çərçivə daxilində bir çox epigenetik ünsür lə rin arxa‐arxaya və iç‐ içə beyin toxumala rın da (neyron şəbəkə ‐ sində) yerlərini alması anlaşılmalıdır. Beyin daxilində gedən inki şaf edici funksiyalar bi‐ oloji təkamül mərhə ləsində fiziki, ictimai və mədəni ətrafla da əlaqə qurur. Beləcə təbii olaraq bəşəri və humanitar elmlərlə biolo ‐ giya arasında son dərəcə məhsuldar müna ‐ sibət qurulur. Az əvvəl qeyd etdiyiniz «Neyronal İnsan» kitabım sayəsində anladım ki, molekuldan ruhi funksiyalara qədər (psixiatriya) mövcud məlumatları sistemləşdirmə təşəbbüsü, beyin və funksiyalarına dair mənim layihələrimə geriyə doğru güclü təsir etmişdir. Bu möv ‐ zuda Rene Tomun baxış tərzini mənim ‐ səyirəm. Ona görə bir modelləmə cəhdində mühüm olan onun ontolojik hədəf sahəsidir, yəni şeylərin və varlıqların əsas və köklərinə dair təsəvvürlərimizə etdiyi və edəcəyi tə ‐ sirdir, başqa sözlə, altında yatan fəlsəfədir. «Neyronal İnsan» kitabını yazarkən Spino ‐ zanın «Etika»sını və düşüncəsinin mahiyyə ‐ tini və qətiliyini kəşf etdim. Spinoza deyirdi: «İnsanların hərəkətlərini və arzularını, xətlər, səthlər və cisimlər kimi tədqiq edəcəm». Bir «neyronal insan» necə əxlaqi subyekt ola bilər? Bu gün sizinlə dialoq qurma istəyimin də əsasında bu gizlənir. Pol Rikör: Ağlıma Jorj Konqilem və Qastun Başlyar gəlir. Konqilemin «Canlının Biliyi» adlı əsəri mənim üçün bu dialoqda mühüm mənbə olacaq. Konqilem filosof və bir həkim kimi canlı varlığın öz ətrafını necə qur du ‐
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 ğunu, öz hərəkətində «canlılıq dəyərini» necə əks etdirdiyini göstərir. Canlı təbiətdə fiziki qanunlardan kənar normalar sistemi qurur. Başlyara gəlincə, «Elmi Zehnin Yaranması» adlı kitabında bu istiqamətdə epistemolojik qop ‐ manı izah edir. Jan Pier Şonjü: Bundan başqa Karl Popper ilə Con Ekles arasındakı dialoqu da bilirik. Bunlardan biri filosof, digəri isə nevrobioloq idi. Müştərək əsərləri «Öz və Beyni» (The Self and its Brain) adını daşıyır.
rın «mind» dediyi ruh və ya zehin fəl səfə ‐ sinə müvafiq səviyyələri iyerarxik ola raq ələ alan bir fəlsəfə sistemi qurmağa cəhd etdilər. Jan Pier Şonjü: Demək, əlimizdə bir nevrobioloq və filosof arasında ən azından yaxın tarixə aid bir dialoq vardır. Bizim bu dialoqumuzda fəlsəfi mənada ən əsaslı sual budur: Sinir sistemi və beyinə dair tədqi ‐ qatlardakı inkişaf bizi XVIII əsrdə Deyvid Hyum tərəfindən «olan» (what is) ilə norma‐ tiv «olması vacib olan» (what ougt to be) arasında, başqa sözlə desək, elmi biliklə etik qaydalar arasında əsaslı fərqi yenidən araş ‐ dırmağa sövq etməzmi? Məsələn, müasir filo ‐ soflardan Habermas etik qaydaların, şüb hə siz, həqiqət kateqoriyasına daxil oldu ğunu ifadə edərək müzakirəni yenidən qızışdırmışdır. Pol Rikör: Beyin haqqında bütün bildik ‐ lərim müəyyən növ biliklərdir. Ancaq başqa növ biliklər də vardır. Bu sualın cavabına dair sizinlə ixtilafa düşə bilərik: Beyin qabığına (korteks) dair əldə etdiyimiz yeni biliklər, əvvəldən bəri bədənin işləməsinə dair yaşayaraq öyrənmiş olduqlarımı, xüsu ‐ silə həyəcanlar, hislər və bədənimə malik olmağımla bağlı olan hər şeyi artırırmı? Mənim tək bədənim var, başqa bədənlər isə qarşımda durur.
düşürəm. İlkin olaraq sinir sistemi ilə əlaqə ‐ dar elmdə iki fərqli tədqiqat tərzi olduğuna dair görüşdə sizinlə razıyam. Birinci metod, beyinin anatomiya və morfologiyası, mik ‐ ros kopik quruluşu, sinir hüceyrələri və onla ‐ rın sinaptik əlaqələrini tədqiq edir. İkincisi isə hal və mərhələləri, davranışları, duyğu və həyəcanları, düşüncələr və ətraf mühitə qarşı təsirləri tədqiq edir. Bu iki anlayış uzun müddət bir‐birindən ayrı tutulmuşdur. Mənə görə, fərdi müxtəliflik və dəyişkənliyə bax ‐ ma yaraq, biz insanların beyinlərinin bir‐birinə uyğun gələn, hə a çox bənzəyən həyatla ‐ rından bəhs etmələri «başqaları» mə u munu meydana gətirir. Bundan başqa özü müzə aid psixoloji halları başqalarına da aid etmə ‐ yimiz, başqalarının da mənimkinə yaxın bir həyatı olduğu mənasına gəlir. Ancaq yenə də haqlısınız. Çünki sinir sisteminə dair elm ‐ lərdəki inkişaf hələ çox nöqsanlıdır.
gəlir: Beyin haqqında əldə etdiyim məlumat, beynim ilə əlaqədar heç bir şey bilmədən sadəcə bədənimin işləməsi ilə özüm haq ‐ qında əvvəldən bəri əldə etdiyim bilikləri artırırmı? Burada «həyat» sözü açar sözdür və iki mənaya gəlir. Birincisi, bioloqların gözü ilə görünən həyat, ikincisi isə yaşanan həyat... Jan Pier Şonjü: Aktual nöqtəyə işarə edir ‐ siniz: Beyin haqqında bilinənlər normal vərdiş edilən təcrübi səviyyədə dəyişiklik lərə səbəb olacaqdırmı? Cavabım fəlsəfəyə isti na dən olacaqdır: «Ruhun qaranlıq gecə ləri olan qorxuları dağıtmaq üçün günəşin işıq ları və ya günün aydınlığı deyil, təbiətin ağıl ilə tədqiq edilməsi vacibdir» – deyirdi Luk ‐ retius. Hələ o vaxtlar Spinoza belə ifadə edir di: «İnsanlar davranışlarını müəyyən edən səbəblərin deyil, yalnız hərəktlərinin şüurunda olduqları üçün özlərini azad hesab edərlər».
də eyni bədəndir. Yəni zehni və bədəni olan da eyni insandır. Həm fenomenologiyanı, həm də elmi aşacaq bir üçüncü ifadə tərzi hər halda bu ontolojik eynilik əsasında qurulacaqdır. Mövzunu belə ifadə edə bilə ‐ rəm: Beynim düşünmür (düşünən beynim
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|