“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Eləcə də insanların öz həyati ehtiyaclarını ödəmək üçün üzvi kimya üsullarından istifadə et ‐ məklə yeni maddələr almasında
- Üzvi birləşmələr.
Bu sözləri oxuyarkən, görünən işığı sinir impulslarına çevirmək üçün sizin gözünüz üzvi birləşmə olan retinaldan (vitamin A aldehidi və yaxud retinaldehid) istifadə edir. Bu jurnalı vərəqləyərkən, sizə lazim olan enerji əzələlərdə şəkərin kimyəvi reaksiyası hesabına əldə olunur. Beyin hüceyrələri arasında sadə üzvi molekullar (mediator aminlər) körpü əmələ gətirirlər və beləliklə də, beyində sinir impulslarının ötürül mə sini təmin edirlər. Siz hələ də beyninizlə bədə ‐ ninizdə gedən prosesləri anlamadınız, elə deyilmi? Bu prosesi anlamayan təkcə Siz deyilsiniz. Yaxşı üzvi kimyaçı olmaq belə, insan beyninin və bədəninin fəaliyyətini təmin edən kimyəvi proseslərin təfsilatlarını bilmək üçün kifayət etmir. Biz müəlliflər də bunu dərk etmək iqti ‐ darında deyilik və buna iddiamız da yox‐ dur. Sadəcə olaraq, bu məqalənin məq sədi XXI əsrə daxil olmuş üzvi kimya elminin XIX əsrin əvvəllərində meydana gəldiyi ilk dövrlərdən indiyə qədər keçdiyi inkişaf yolu ‐ nun həyatla bağlı olan bəzi məqamları haqda məlumat verməkdir. Üzvi kimyanın ilkin cəhdi elə həyatın kimyasını başa düşmək olmuşdur. İndi isə o, kimyanın onların həya ‐ tında oynadığı roldan o qədər də xəbərdar olmayan milyonlarla insanları qida maddələri, paltar, müalicə vasitələri ilə təmin edən geniş çoxmilli sənayenin inamlı əsaslarına çevrilmişdir. Kimyaçılar molekulların əmələ ‐ gəlmə mexanizmlərini, onların özəlliklərini, həyati proseslərdəki rolunu başa düşmək, həyat üçün faydalı olan, təbiətdən bilavasitə əldə edə bilmədikləri, məhsulların istehsa ‐ lını yaratmaq üçün uzun müddətdir ki, digər elm sahələrinin mütəxəssisləri ilə – fiziklərlə, bioloqlarla, riyaziyyatçılarla, mühən dis
lərlə yaxından əməkdaşlıq edirlər. XXI əsrin əvvəl ‐ lərinə qədər aparılmış tədqiqatlar nəticəsində artıq bir çox əhəmiyyətli nailiy yətlərin əldə olunmasına baxmayaraq, üzvi kimya hələ inkişafının yeniyetmə dövrünü yaşa maqdadır. O, inkişaf etdikcə özü‐özünü yaradır, təkmil ‐ ləşdirir. Çox vaxt yeni mole kul ları yarat‐ maqla, o, həyatı öyrənir, canlı lardan alınması mümkün olmayan mole kul ları sintetik yolla almaq və öyrənməklə, canlı lar da gedən kim ‐ yəvi proseslər haqda fikir yürüt məyə imkan verir. Bununla yanaşı, yeni molekulların yaradılması bizə insan həyatında geniş isti ‐ fadə olunan plastiklər, paltarları boyamaq üçün yeni rənglər, ətirlər, xəstəlik ləri müalicə etmək üçün yeni dərmanlar və s. verir. Bəzi insanlar düşünürlər ki, belə fəaliy yətlər təbii deyil və onların məhsulları təhlükəli və zərərlidir. Lakin sintetik üsulla alınan yeni molekullar da Yer kürəsində təbii olaraq mövcud olan başqa molekullardan alınır. Belə bir müqayisə edək. Quşlar özlərinə yuva qurur, insanlar isə ev tikirlər. Hansı təbii deyil? Әlbə ə ki, hər ikisi təbii prosesdir. Hər bir canlı öz yuvasını özü qurur. İbtidai icma quruluşundan fərqli olaraq, sivil insanlar mağaralarda yox, evlərdə yaşayırlar. Bəs həmin evi ərsəyə gətirmək üçün sərf olunan materiallar hardan alınır? Әlbə ə ki, təbiətdən. Bu fəaliyyətlərdə təbii olmayan nə var? 54 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 11- sis – retinal görünən işığı qəbul edən maddə seratonin insan mediatoru Eləcə də insanların öz həyati ehtiyaclarını ödəmək üçün üzvi kimya üsullarından istifadə et ‐ məklə yeni maddələr almasında təbii olmayan heç nə yoxdur! Üzvi kimyaçı üçün prosesləri təbii və qeyri‐təbii proseslərə ayır maq mənasız şeydir. Təbiətdə olduğu kimi, üzvi kimyada zə ‐ hərli birləşmələr də var, dərman və qida maddələri də, sabit mad ‐ dələr də var, dəyişkən bir ləş mələr də. Bunlar həm təbiətdə, həm bizim beynimizdə və bədə nimizdə gedən proseslər, həm də bizim beynimizdə doğan ide yaların
təsiri altında əllərimiz vasitəsilə kolba və reaktorlarda apardığımız kimyəvi proseslərdən alınan məhsullardır. Kimya nöqteyi‐nəzərindən bunları təbii və qeyri‐ təbii proseslərə ayırmaq heç bir məna kəsb etmir: bunlar hamısı kimyəvi proseslər dir və onların böyük bir hissəsi üzvi kimyaya aid‐ dir.
Şüurlu məxluq olaraq, bizim edə bilə cə ‐ yimiz ən yaxşı şey bizi əhatə edən dünyanı mümkün qədər daha yaxşı dərk etmək və əldə etdiyimiz bilikləri öz yaradıcı fəaliy ‐ yəti mizdə istifadə etməkdən ibarətdir.
kimi, üzvi kimya həyat kimyası kimi fəaliy ‐ yətə başlamışdır, belə ki ilk dövrlərdə həyat kimyasının laboratoriya kimyasından fərqli olması fikri mövcud idi. Sonradan üzvi kimyanın karbon birləşmələri, xüsusilə daş‐ kömürdən alınan birləşmələrin kimyası olması fikri irəli sürüldü. Daha sonralar isə bu anla ‐ yışların vəhdət təşkil etməsi müəy yənləş ‐ dirildi. İndi isə «Üzvi kimyaya canlı larda və ətraf aləmdə tapılan, digər ele ment ləri də özündə saxlayan və ya saxlamayan, karbon birləşmə ləri ‐ nin kimyası kimi baxmaq olar». Bu gün bizə məlum olan üzvi birləşmələr indiki canlı aləmdə, yerin üzərində və altında milyon illər ərzində ölü canlıların çevrilmə kütlələrində olan və sintetik yolla əldə edilən birləşmələrdir. İlk dövrlərdə üzvi birləşmələr, əsasən, bitkilərdən və daş‐ kömürdən müəyyən distillə və ekstraksiya üsulları ilə alınırdı. Onlardan aşağıdakıları göstərmək olar: – bitkilərdən distillə yolu ilə alınan efir yağları
– əzilmiş bitkilərin turşularla ekstrak ‐ siya sından alınan alkoloidlər – nanədən distillə yolu ilə alınan dad‐ verici efir yağı olan mentol – yasəmənin güllərindən alınan sis – jas‐ mon ətri
XVI əsrdə məşhur bir alkoloid olan xinin Cənubi Amerikada bitən kinə ağacının qabı ‐ ğından ekstraksiya yolu ilə alınırdı və qız ‐ dır manı, xüsusilə də malyariyanı müalicə etmək üçün istifadə olunurdu. Bu işi görən yezuitlər («Yezuit qabığı» dərman kimi tanı ‐ nırdı), əlbə ə ki, xininin kimyəvi qurulu şunu bilmirdilər. XIX əsrdə kimyaçılar üçün əsas kimyəvi birləşmələr mənbəyini daş‐kömür təşkil edirdi. Daş‐kömür distillə edil dikdə ondan işıqlandırıcı və istilikverici qazlar (əsa ‐ sən, H
2 və CO), həmçinin aromatik birləş ‐ mələrlə (benzol, piridin, fenol, anilin, tiofen) zəngin olan qətran alınırdı. 55 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|